Лингвофорум

Хәл фигыль смотреть с 3.14



Текст к видеоуроку  «Ярдәмче фигыльләр»
http://bezogr.ru/prosto-i-legko-o-tatarskom-yazike.html?page=8
Copyright © Сабиров Р.А. 2006 г.

Модальные глаголы

Другие вспомогательные глаголы являются основными глаголами, которые временно выражают грамматическое значение. Таких глаголов в татарском языке более тридцати. Понятно, что это наиболее частотные, сильные глаголы.

Конструкция желания образуется по формуле «основа глагола + -асы/-әсе/-ыйсы/-исе и вспомогательный глагол килү.»
При этом изменения во временных формах берет на себя вспомогательный глагол, а окончания второго типа присоединяет основной глагол:
Ашау (есть) – ашыйсы килә (ему хочется есть)
Китү – китәсем килде (мне хотелось уйти)
Бару – барасы килер (ему захочется пойти).

Конструкция намерения образуется по формуле «основа глагола -макчы/-мәкче и вспомогательный глагол булу (быть)». При этом все изменения на себя берет вспомогательный глагол:
Ашау – ашамакчы була (он намеревается поесть)
Китү – китмәкче булам (я намереваюсь уйти)
Бару – бармакчы булалар (они намереваются пойти).

Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
Удовлетворенность субъекта действием, выраженным основным глаголом, передается вспомогательным глаголом тую (насыщаться). Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол:
Без ашап туйдык. – Мы наелись.
Сез йоклап туйгансыз. – Вы выспались.
Балалар уйнап туйдылар. – Дети наигрались.

Вспомогательный глагол язу (писать) в соединении с формой настоящего времени основного глагола обозначает приближение к действию, которое фактически так и не произошло:
Егыла яздым. – Я чуть не упал.
Әйтә язды. – Он чуть не сказал.
Чыга яздыгыз. – Вы чуть не вышли.

Вспомогательный глагол карау (смотреть) в соединении с первой формой деепричастия основного глагола означает попытку совершения действия:
Эшләп карады. – Он попытался сделать.
Әйтеп карадым. – Я попытался сказать.

Вспомогательный глагол күрү (видеть) в форме повелительного наклонения в соединении с основным глаголом, поставленным в форме настоящего времени обозначает убедительную просьбу (или приказ) совершить действие:
Килә күр! – Смотри, приди! (Обязательно приди).
Китә күрмәсен! – Пусть он не уходит!

Характер протекания действия

Для передачи характера протекания действия в татарском языке используется большое количество вспомогательных глаголов. Но важно отметить, что эти глаголы при этом не полностью теряют свое основное значение. Вы можете догадаться о смысле аналитического глагола, зная основное значение вспомогательного глагола.
Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:

1. Для передачи незавершенности и продолжительности действия, выраженного основным глаголом, чаще всего употребляются глаголы килү, бару, йөрү, тору, яту (основные значения: приходить, идти, ходить, находиться, лежать):
Без татар телен өйрәнеп йөрибез. – Мы продолжаем изучать татарский язык.
Эш бетеп килә. – Работа заканчивается (подходит к концу).
Ул барлык җөмләрне язып бара. – Он записывает все предложения.
Хәлләр яхшыра бара. – Состояние улучшается (постепенно).
Әни көтеп тора. – Мама дожидается.
Мин сине озак көтеп тордым. - Я тебя долго дожидался.
Мин дустым белән сөйләшеп торам. - Я разговариваю с моей подругой.
Без биюче балаларны карап тора. - Мы смотрели на танцующих детей.
Ул Казанда укып ята. – Он учится в Казани (постоянно).
Өч ел инде дустым Америкада яшәп ята. – Мой друг живёт в Америке уже три года.
Ничек яшәп ятасың? - Как поживаешь?
Без татар телен өйрәнеп ятабыз. - Мы изучаем татарский язык.
Ул көн буе диванда укып тора. - Он целый день читает на диване.
Иртәнге сәгать 7, ул хәтта йоклап тора. - 7 часов утра, он всё ещё спит.
Без эшлибез, ә ул ашап утыра. - Мы работаем, а он сидит, ест.

2. Для передачи завершенности, полноты и результативности действия, выраженного основным глаголом, чаще употребляются вспомогательные глаголы бетү, бетерү, чыгу, чыгару, җитү (основные значения: кончаться, кончать, выходить, выпускать, достичь):
Син чыланып беттең. – Ты промок (весь).
Мин укып бетердем. – Я прочитал до конца.
Без яңа сүзләрне язып бетердек. – Мы дописали новые слова.
Марат йөреп чыкты. – Марат все обошел.
Ул барып җитте. – Он дошел.
Без дәрәскә вакытында килеп җиттек. – Мы вовремя приехали на урок.

3. Интенсивное, напряженное проявление действия чаще всего передается глаголами җибәрү, башлау, китү (отпускать, начинать, уходить):
Искәндәр кычкырып җибәрде. – Искандер вскрикнул.
Яңалыкны ишеткәч, алар көлеп җибәрделәр. – Услышав новость, они засмеялись.
Костер яна башлады. – Костер разгорелся.
Күк ачылып китте. – Небо прояснилось.

4. Для передачи направленности действия употребляется большое количество пространственных глаголов: керү, чыгу, менү, төшү, килү, китү (основные значения: входить, выходить, подниматься, спускаться, приходить, уходить) и другие:
Ул йөгереп чыкты. – Он выбежал.
Син очып чыктың. – Ты вылетел.
Мин сикереп мендем. – Я запрыгнул.
Марат сикереп төште. – Марат спрыгнул.
Самолет очып килде. – Самолет прилетел.
Елан шуышып китте. – Змея уползла.
Көтмәгәндә әнием килеп керде. - Неожиданно пришла моя мама.
Чабып керде - вбежал.
Кереп чык! - Заходи (не сейчас).
Иртәгә безгә кереп чык. - Завтра заходи к нам.

5. Начало действия, выраженного основным глаголом, передается вспомогательными глаголами башлау, керешү, тотыну (основные значения: начинать, браться, хвататься):
Ул сөйли башлады. – Он заговорил (начал говорить).
Дустым татар телен өйрәнергә керешкән. – Мой друг начал изучать татарский язык.
Ул сөйләргә тотынды. – Он заговорил (принялся говорить).

6. Проявление действия в сравнительно короткий промежуток времени выражается вспомогательным глаголом алу (основное значение: брать):
Марат эшләп алды. – Марат поработал (немного).
Хәбир йоклап алды. – Хабир поспал (немного вздремнул).
Алар тиз генә ашап алдылар. – Они быстро перекусили.

7. Для выражения однократной и быстрой завершенности действия чаще всего употребляются вспомогательные глаголы китү, кую (основные значения: уходить, ставить):
Әлфия егылып китте. – Альфия упала (неожиданно).
Самолет очып китте. – Самолет улетел.
Илһам көлеп куйды. – Ильхам усмехнулся.
Рәмзия тибеп куйды. – Рамзия топнула.

8. Для выражения неполноты, недостаточности действия употребляется вспомогательный глагол җиткерү (основное значение: довести) в отрицательной форме:
Яратып җиткерми. – Недолюбливает.

9. Действие длится какой-то промежуток времени, затем происходит возвращение домой. Вспомогательный глагол кайту  (основное значение: возвращаться):
Алып кайт! - Привези!
Кибеткә кереп икмәк алып кайт. - Сходи в магазин за хлебом.
Йөреп кайт! - Иди, погуляй!
Бар, урамга чыгып йөреп кайт! - Иди, погуляй на улице!
Әйдә, паркта йөреп кайтык. - Давай, сходим в парк.
Сорап кайт - отпросись, отпрашивайся.
Ул бүген эштән сорап кайтты. - Он сегодня отпросился с работы.

Список глаголов, которые употребляются как в основном значении, так и в значении вспомогательных глаголов

	основное   значение	вспомогательные   значения	примеры
алу	взять,   брать	проявление действия   в сравнительно короткий   промежуток времени	йоклап алды – вздремнул
бару	идти,   ходить	незавершенность,   продолжительность   действия	яхшыра бара – улучшается
башлау	начинать	1. интенсивность,   напряженность действия;   2. начало действия	1. яна башлады – разгорелся;   2. сөйли башлады – заговорил
бетү	кончаться	завершенность, полнота и   результативность действия	чыланып бетте – промок весь
бетерү	заканчивать	завершенность, полнота и   результативность действия	ашап бетергән – съел все
җибәрү	отпускать	интенсивность,    напряженность действия	кычкырып җибәрде – вскрикнул
җитү	достичь	завершенность действия	]  килеп җитте – добрался
карау	смотреть	попытка совершения   действия	эшләп карады – попытался сделать
керү	входить	направленность   действия внутрь	йөгереп керә – вбегает
килү	приходить	1. незавершенность и   продолжительность действия; 2. направленность   действия к говорящему	1. бетеп килә – заканчивается   2. очып килде – прилетел
китү	уходить	1. интенсивность,   напряженность действия; 2. направленность   действия от говорящего	1. янып китте – разгорелся   2. очып китте – улетел

Продолжение таблицы

күрү	видеть	убедительная просьба   совершить действие	эшли күр – смотри, сделай!
менү	подниматься	направленность   действия вверх	сикереп менде – запрыгнул
тору	находиться	незавершенность,   продолжительность   действия	басып тора – находится, стоит
тотыну	хвататься	начало действия	сөйләргә тотынды – заговорил
тую	насыщаться	удовлетворенность   субъекта действием	йоклап туйды – выспался
төшү	спускаться	направленность   действия вниз	сикереп төште – спрыгнул
чыгу  [/size]	выходить  [/size]	1. завершенность, полнота   и результативность   действия;   2. направленность   действия вовне и через	1. йөреп чыгу – исходить,   обойти все   2. йөгереп чыгу выбежать;   перебежать
язу	писать	приближение и   прерванность действия	егыла язды – чуть не упал
яту	лежать	незавершенность и   продолжительность   действия	укып ята – учится постоянно

Р.Р. Нигъмәтуллина
Татар теле өйрәнүчеләргә. Кагыйдәләр һәм күнегүләр
Изучающим татарский язык. Правила и упражнения

ХӘЛ ФИГЫЛЬ

Деепричастие в татарском языке, как и в русском, не изменяется по лицам, числам и временам.
Однако оно может относиться ко всем лицам. Например:
Мин син кайткач китәрмен. (Я уйду, когда ты вернешься.)
Ул син кайткач китәр. (Он уйдет, когда ты вернешься.)

Деепричастие образуется от основы глагола при помощи следуюших аффиксов:
1) -ып/ -еп, -п: ал-ып (взяв), әйт-еп (сказав), аңла-п (понимая);
2) -а/-ә, -ый/-и: уйлый-уйлый (много думая), әйтә-әйтә (часто повторяя);
3) -гач/-гәч, -кач/-кәч: алгач (взяв; как только взял; как только возьму; после того как я (ты, он, ... ) взял и т. д.);
4) -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче: барганчы (пока не пойду, прежде чем пойти и т. д.).

-ЫП/-ЕП, -П КУШЫМЧАЛЫ ХӘЛ ФИГЫЛЬ
(Деепричастие на -ып/-еп, -п)

Деепричастие на -ып/-еп, -п употребляется:
для выражения действия, предшествующего основному;
для обозначения последовательности или параллельности действий;
для выражения состояния, образа действия, причины и т. д. действия следующего основного глагола-сказуемого. Например:
Мин агачтан алма өзеп ашадым. (Я съел яблоко, сорвав с дерева.)
Энем, егылып, аягын авырттырды. (Упав, мой брат повредил ногу.)

1. -ып/-еп, -п кушымчалары ярдәмендә хәл фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Аңла – аңлап, кал – калып, күтәр – күтәреп.
а) Атла, сакла, бизә, хәтерлә, каршыла, котла, әзерлә.
ә) Ышан, сагын, ашык, кал, борчыл, шатлан, калдыр.
б) Ял ит, бетер, яшер, пешер, төр, сөрт, эл.

2. Тәрҗемә итегез. Үзегез дә яңа мисаллар уйлагыз.
а) Ашап ал (поешь), йоклап ал, уйнап ал, эчеп ал, укып ал.
ә) Ашап бетер (доешь), эчеп бетер, укып бетер, әйтеп бетер.
б) Ашап кара (попробуй поешь), эчеп кара, уйнап кара, әйтеп кара.
в) Ашап кил (сходи поешь), карап кил, алып кил, санап кил, биреп кил.

3. Тәрҗемә итегез. Яңа мисаллар уйлагыз.
а) Алып кайт (привези), алып бир (достань), алып куй (убери), алып кер, алып чык, алып ташла.
ә) Торып йөгер (встань и беги), торып чап, торып әйт, торып ал, торып кара, торып укы.
б) Яратып әйтә (говорит любя), яратып карый (смотрит любя), яратып ашый, яратып укый, яратып бирә.
в) Уйлап әйт (скажи подумав), уйлап бетер, уйлап яз, уйлап җавап бир.

4. Фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Чык – ал: чыгып ал, алып чык.
Утыр – яз, укы – бел, эшлә – кара, сана – ал, эзлә – кил.

5. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
а) Укый ала, укып ала, укырга ала.
ә) Юа ала, юып ала, юарга ала.
б) Үтүкли ала, үтүкләп ала, үтүкләргә ала.

6. Нокталар урынына җәяләр эчендәге фигыльләрнең тиешлесен куеп языгыз.
а) Лилия әле яңа гына ... өйрәнде, шуңа күрә ул әле бик тиз ... алмый. Бу китапларны берничә көнгә генә өйдә ... алырга ярыймы? Кагыйдәне хәтерләмәсәң, дәреслегеңне ач та тиз генә ... ал.
(Укып, укырга, укый.)
ә) Бу ак күлмәгеңне син әле үзең чиста итеп ... алмыйсың, улым, бар, апаңа бир. Кабинеттагы тәрәзә пәрдәләрен кем ... алырга тели? Кулларыгыз бик пычрак бит, барыгыз, тиз генә ... килегез.
(Юа, юып, юарга.)
б) Энем киемнәрен яхшылап ... белми, шуңа күрә гел миңа ... куша. Кызым, без концертка соңга калабыз бугай, әтиеңә күлмәген тиз генә ... бир әле.
(Үтүкләп, үтүкли, үтүкләргә.)

7. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз.
Пожалев, отпустив, говоря, обманув, помня, спрятав, торопясь, закричав, крича, отдохнув.

8. Нокталар урынына хәл фигыльләр куеп, тезмә фигыльләр ясагыз.
1) Елап җибәрде, көлеп җибәрде.
Китеп барам, ...п барам.
Алып чыккан, ...п чыккан.
2) Тотып йөгерә, тотып ... .
Йөгереп чыкма, йөгереп ... .
Ышанып сөйләде, ышанып ... .

9. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
а) Укып белә, белеп укый, укый белә.
ә) Эшләп карыйбыз, карап эшлибез.
б) Санап алыгыз, алып санагыз.
в) Эзләп киләләр, килеп эзлиләр.

10. Җәя эчендәге фигыльләрне тиешле формага куеп, күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Миңа бу яңалыкларны беркем дә әйтмәде, үзем газетадан (укы) белдем.
2) Ул китаплар балалар өчен түгел бит, син аларны (аңла) укыйсыңмы?
3) Бу авыр мәсьәләне үзең (эшлә) кара әле, эшли алырсың микән?
4) Як-ягыгызга (кара) эшләгез, түтәлләргә басмагыз.
5) Китапханәче сезгә кирәкле китапларны таба алмаган, үзегезгә (кил) эзләргә кушты.

11. Капма-каршы мәгънәдәге хәл фигыльләр кулланып, тезмә фигыльләрне үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Кереп килә – чыгып килә.
Шатланып әйтә; ялкауланып эшли; ачып куйды; утырып сөйләгез; табып куйганнар; шаярып кычкырам; чишенеп йокла; хәтерләп яшибез; чистартып биргән.

Отрицательная форма деепричастия данного типа
образуется при помощи аффикса -мыйча/-мичә.
Например: Әйтмичә (не говоря, не сказав), алмыйча (не взяв).

Примечание: Форма деепричастия на -мыйча/ -мичә имеет сокращенный вариант на -мый/-ми,
внешне совпадающий с отрицательной формой настоящего времени. Например:
Укытучыңа өй эшеңне күрсәтми(чә) кайтма. (Не показав учителю домашнее задание, не возвращайся.)
Бер дә авырмый(ча) гына яшәп булмый. (Невозможно жить, совсем не болея.)

12. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Яратып – яратмыйча. Эзләп – эзләмичә.
а) Ватып, сугып, онытып, ачуланып, булышып, аңлатып, ялганлап, ашыгып, борчылып, елап.
б) Хәтерләп, бетереп, яшереп, сөртенеп, теләп, тәмамлап, үткәреп, әзерләп, пешереп, бизәнеп.

13. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Яратып карый – яратмыйча карый.
Ашыгып килә; торып әйтте; яшереп куйдым; сагынып сөйләгән; карап ал; кычкырып сорыйлар; ашап утырамы? эшләп үсәләр; үтүкләп ки; юып бирегез.

14. Тәрҗемә итегез.
Идет не спеша; работает не стараясь; рассказывает не жалея; говоришь не подумав; ест не помыв; берут не прочитав; сидит не слушая; обманывает не стыдясь; живет не забывая.

15. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән сүзләрнең тиешлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Кунаклар ни өчен ... утыралар, әллә өстәлдәге ризыклар ошамыймы?
2) Ашаганнан соң пычрак тәлинкәңне беркайчан да ... калдырма.
3) Әтием эштән ... , без ашарга утырмадык.
4) Дару ... генә дәваланып карагыз әле.
5) Китапка ... гына сөйли аласыңмы?
6) Урамда яңгыр ... , без беркая да бара алмыйбыз.
7) Концертларга һәм спектакльләргә ... барырга кирәк.
8) Нигә ... утырасың, бүлмәдә салкын түгел бит.
9) Аларның балалары өстәл яныннан беркайчан да рәхмәт ... китмиләр.
10) Кеше әйберен беркайчан да ... алырга ярамый.
11) Син ... әйтсәң, без дә яхшырак аңларбыз.
(Әйтмичә, сорамыйча, туктамыйча, ашамыйча, эчмичә, соңга калмыйча, ачуланмыйча, кайтмыйча, карамыйча, чишенмичә, юмыйча.)

А/-Ә, -ЫЙ/-И КУШЫМЧАЛЫ ХӘЛ ФИГЫЛЬ
(Деепричастие на -а/-ә, -ый/-и)

Деепричастие на -а/-ә, -ый/-и обозначает такое действие, которое происходит одновременно или параллельно с действием основного глагола.
Это деепричастие обычно имеет двойную форму. Например:
Без, шатлана-шатлана, өйгә кайтып киттек. (Дословно: Радуясь-радуясь, мы пошли домой.)

Отрицательной формы деепричастие на -а/-ә, -ый/-и в современном татарском языке не имеет.

16. Тәрҗемә итегез.
Ашыга-ашыга килә; кычкыра-кычкыра еладым; җырлый-җырлый кайттык; сикерә-сикерә биеделәр; эшли-эшли арып беттегезме? елый-елый сораган; уйлый-уйлый уйлап тапкан; яши-яши белер.

17. Нокталар урынына тиешле фигыльләрне куеп, күчереп языгыз.
Курка-курка ... (нишләдем?).
Ял итә-итә ... (нишләгән?).
Эзли-эзли ... (нишлибез?).
Көлә-көлә ... (нишли?).
Әзерләнә-әзерләнә ... (нишлә!).
Туктый-туктый ... (нишлисең?).
Карана-карана ... (нишлиләр?).
Ачулана-ачулана ... (нишләмә!).

18. Сүзләрне туры китереп языгыз.

Тырыша-тырыша	аңлыйм
Саклана-саклана	карыйлар
Борыла-борыла	атлады
Ашыга-ашыга	бара
Җыя-җыя	ялганлыйсыз
Үсә-үсә	кайттык

   
19. Хәл фигыльләрне үзгәртеп языгыз. Аларның мәгънәләре бертөрлеме?
Үрнәк: Тыңлап утыра, тыңлый-тыңлый утыра.
Шатланып сөйләде; сагынып яшәдек; борчылып сорашкан; йөгереп килегез; эшләп үскәннәр; чабып кайтам; кабатлап әйттең; эзләп табачак.

20. Сүзлек ярдәмендә тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Түкми-чәчми сөйли; борыла-сарыла сорый; абына-сөртенә йөгерә; бәйли-сүтә бәйләргә өйрәнә, ашамый-эчми булмый; тора-бара аңлар; сыза-боза язган; иелә-бәгелә елый; үлә-бетә яши.

-ГАЧ/-ГӘЧ, -КАЧ/-КӘЧ КУШЫМЧАЛЫ ХӘЛ ФИГЫЛЬ
(Деепричастие на -гач/-гәч, -кач/-кәч)

Деепричастие на -гач/-гәч, -кач/-кәч обозначает действие, предшествующее основному. При этом деепричастный оборот обычно имеет свое подлежащее.
Например: Әти эштән кайткач, без кичке аш ашарга утырдык. (Когда папа вернулся с работы, мы сели ужинать.)

Глагол-сказуемое главного предложения может быть во всех трех временах. Действие основного глагола совершается всегда по завершении действия деепричастия. Например:
Дәрес башлангач, бөтен мәктәп тынып калды. (Когда начался урок, вся школа стихла.)

Частица ук/үк  с деепричастиями на -гач/-гәч, -кач/-кәч означает 
как только; сразу.
Ишек ачылгач ук - как только открылась дверь.
Кайткач ук - сразу по возвращении.
Син эшне бетергәч үк, безгә кунакка кил. - Как только закончишь работу, приходи к нам в гости.

21. Фигыльләрне хәл фигыльгә үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Уйла - уйлагач.
а) Яшә, котла, бизә, аңла, тәмамла, казы, хәтерлә, тукта, телә, уйла, үтүклә, ташла, аша, төзе, сөйлә, ялганла.
ә) Кирәк, чап, югалт, ач, сөйләш, кис, исәнләш, сип, тырыш, таныш, тек, ял ит, су сип.
б) Сыз, эл, чакыр, йөз, җый, киен, яз, ышан, туң, көл, күтәр, җыештыр, боз, җыен, сатып ал.

22. Фигыльләрне юклык формасына куеп языгыз.
Үрнәк: Әйтмә – әйтмәгәч.
Кычкырма, авырма, эзләмә, су коенма, күтәрмә, үсмә, югалтма, сорама, бәрелмә, пешермә, онытма, ачуланма, күрнсәтмә, әзерләмә.

23. Фигыльләрне юклык формасына куеп языгыз.
Үрнәк: Чистарткач – чистартмагач.
а) Чакыргач, тыңлагач, юынгач, туктагач, туңгач, ышангач, ачулангач, теләгәч, элгәч, биегәч, өзгәч, гаҗәпләнгәч, үстергәч, бизәгәч.
ә) Ашыккач, катнашкач, кызыккач, япкач, югалткач, ашатнкач, булышкач, әйткәч, чишкәч, тәрҗемә иткәч, көткәч, ярдәм иткәч, исәнләшкәч.

24. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табыгыз.
1) Урманга баргач, мин кошлар җырын тыңларга яратам.
2) Ветераннар залга барысы да җыелгач, концертны башлап җибәрделәр.
3) Күл янына килеп җиткәч, малайлар, тиз генә чишенеп, суга сикерделәр.
4) Имтиханнар башлангач, ул урамнда күп йөрми, телевизор да карамый башлады.
5) Мәктәпне тәмамлагач, минем дусларым төрле кызыклы һөнәрләр сайнларлар.
6) Дәресләрне әзерләп бетергәч, әнидән урамга чыгарга рөхсәт сорадым.
7) Әйткәч – беләсе килә, белгәч – көләсе килә.

25. Җәя эчендә бирелгән фигыльләрдән хәл фигыльләр ясап, җөмнләләрне күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Маңгаема яңгыр тамчылары тама (башла), мин шалаш эченә кереп яттым.
2) Безне (сагын), әбиебез поезд белән янынбызга үзе килеп җиткән.
3) Җиләккә (бар), бик көчле яңгыр яуды, шуңа күрә безгә урманнан тиз борылып кайтырга туры килде.
4) Абыем, әниебезнең туган көненә кайта (алма), тенлефоннан шалтыратып котлады.
5) Спорт белән даими (шөнгыльләнмә), ул ярышларда беренче урыннарны ала алмый.
6) Ул үзе миннән ярдәм (сорама), мин дә ярдәм итмәдем.
7) Капка янында ниндидер ят этне (күр), Наилә бик курыкты.
8) Әнием гөмбәләрне юып, чистартып (бетер), кәстрүлгә санлып кайнатырга куйды.

26. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табып, юклык формасына куегыз.
1) Туганнардан хат килгәч, без ашыгып җавап язарга утырндык.
2) Әтиемнең машинасы ватык булгач, без бакчага автобус белән киттек.
3) Мәктәп янына агачлар утырткач, балалар чәнчәкләр өчен дә урын әзерли башладылар.
4) Алсу чакыргач, синең дусларың Яңа елны каршыларга Казанга китәргә булганнар.
5) Укытучы бүлмәдән чыгып киткәч, укучылар бераз шаулашып алдылар.

27. Хәл фигыльләрне барлыкта һәм юклыкта кулланып, җөмләләрне язып бетерегез.
1) Татар телен яхшы өйрән(мә)гәч, ... .
2) Күлмәгемне үзем үтүкли бел(мә)гәч, ... .
3) Дискотекада туйганчы бие(мә)гәч, ....
4) Шимбә көнне дә ял ит(мә)кәч, ... .
5) Бу китапны яңадан укы(ма)гач, ....
6) Бәйрәмгә яңа күлмәк тек(мә)кәч, ... .
7) Яңа дуслар белән таныш(ма)кач, ... .
8) Тәрәзә төбендәге гөлләргә су сип(мә)кәч, ....

28. Җөмләләрне язып бетерегез.
1) Әтиемнән берничә көн бернинди дә хәбәр ишетелмәгәч, ... .
2) Мәктәпне тәмамлап, бер ел үткәч, ... .
3) Елгада туйнганчы су коенып, кызынып аргач, ... .
4) Әнием бу сериалны һәр кич карарга рөхсәт итмәгәч, ... .
5) Сугыш башлангач, ....
6) Иртән өй каршында күршемне очраткач, ... .
7) Шәһәрнең барлык истәлекле урыннары белән дә танышып өлгермәгәч, ....
8) Сабантуй мәйданына барып җиткәч, ... .

29. Тәрҗемә итеп, җөмләләрне язып бетерегез.
1) Когда твои друзья сообщили мне об этом, ... .
2) Как только мы поднялись на вершину горы, ... .
3) Посмотрев из окна, ... .
4) Когда учительница дописала на доске все задания, ... .
5) После того как он позвонил, ... .
6) Когда сестренка нечаянно разбила мамину любимую вазу, ... .
7) Когда он всех нас опять обманул, ... .
8) Так как весь месяц не было дождя, ... .
9) Когда ты вовремя не вернулась, ... .
10) После того как мы не победили на конкурсе... .

30. Тәрҗемә итегез.
1) Когда я первый раз приехал в Елабугу, сразу же посетил дом-музей художника И. И. Шишкина.
2) Когда в наш город приехали гости из Турции, их тепло встретили в Доме дружбы народов.
3) Так как дома не было хлеба, мне пришлось идти в магазин.
4) После того как я начал стараться, учительница ставит мне по английскому языку одни пятерки.
5) Так как мой друг в этом году не поехал в лагерь, он поедет в деревню к родственникам.
6) Вернувшись в город, Тимур рассказал одноклассникам о своей встрече с геологами.
7) Так как из задних рядов было плохо видно, мы пересели вперед.
8) Когда юный музыкант закончил свое выступление, из зрительного зала послышались бурные (сильные) аплодисменты.
9) После того как мою сестренку напугала злая собака, она теперь на улицу одна не выходит.

31. Җөмләләрдән иярчен вакыт җөмләләр ясап языгыз.
Үрнәк: Поезд станциягә килеп җитте. Бөтен юлчылар да вагоннардан чыктылар. – Поезд станциягә килеп җиткәч, бөтен юлчылар да вагоннардан чыктылар.
1) Җәйге җылы яңгыр явып үтте. Агачлар иркен сулыш алдылар.
2) Җәй җитте. Мин әтием белән бергә бакчада эшләячәкмен.
3) Бөек Ватан сугышы башланды. Халык өчен авыр еллар килде.
4) Авылдан әбиемнән озак хат килмәде. Без бик борчылдык.
5) Укулар тәмамланды. Без абыем белән Мәскәүгә туганнарыбызга кунакка киттек.
6) Укытучы авырнган. Бер ай чамасы диярлек тарих дәресе булмады.

32. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән фигыльләрнең тиешнлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Яз ... , кошлар безнең якларга кайталар.
2) Абыем безгә институтка укырга керүе турында хәбәр ... , без бик шатнландык.
3) Укулар ... , имтиханнарны ... , без диңгез буена ял итәргә барырга җыенабыз.
4) Сабантуй ... , мәйданга төрле яктан халык агыла башлады.
5) Автобус озак ... , без кире кайтып киттек.
6) Әнием эштән ... , өй ямьләнеп китә.
7) Күрншебез еш авырый ... , әнием аның янына һәр көн хәл белергә керде.
(Килмә, башла, бир, җит, башлан, бет, кайт, ит.)

33. Җәя эчендәге фигыльләрдән хәл фигыльләр ясап, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Урамга яңа велосипедымны (ал, чык), минем яныма дусларым йөгереп килделәр.
2) Җылы юрганга (төрен, утыр), бала туңмый башлады.
3) Туплары юл уртасына (тәнгәрә, кит), балалар аптырап калдылар.
4) Ул бик курыкты һәм (кычкыр) җибәрде.
5) Таныш йорт янына (кил, җит), мин (тукта, кал) һәм читкәрәк (кит) көтә башладым.
6) Үз әйберләрен кешегә бирергә (яратма), ул башкаларның да әйберләрен сорамый иде.

-ГАНЧЫ/-ГӘНЧЕ, -КАНЧЫ/-КӘНЧЕ КУШЫМЧАЛЫ ХӘЛ ФИГЫЛЬ
(Деепричастие на -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче)

Деепричастие на -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче по отношению к действию основного глагола выражает:
а) предел действия: син килгәнче (до того, как ты придешь);

б) степень завершенности действия: арганчы эшләдем  (работал пока не устал);

в) сравнения: монда утырганчы (чем здесь сидеть).

Это деепричастие как бы устанавливает границу для совершения основного действия или необходимое условие, без которого основное действие не может совершиться. Например: Мин кайтканчы көтеп тор. (Подожди, пока я не вернусь.)
Яңгыр яуганчы, чүпләрне утарга кирәк. (Пока не пошел дождь, надо прополоть грядки.)

Частица ук/үк с существительным в местно-временном падеже и деепричастием на -ганчы/-канчы, -гәнче/-кәнче означает ещё, уже.
Мәктәптә чакта ук. - Ещё в школе.
Кояш чыкканчы ук. - Ещё до рассвета.

В том же значении употребляется частица да/дә, та/тә.
Авылны чыккач та асфальт юл башлана. - Сразу же за деревней начинается асфальтовая дорога.
Кайткач та хәбәр итәрмен - Сообщу тут же по приезде; сообщу, как только приеду.

34. Фигыльләрне хәл фигыльгә үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Бар – барганчы.
Чап, күч, уз, җибәр, башла, бәйлән, үт, ашат, ычкындыр, дәвала, гаҗәплән, таны, уят, кач, өйрәт, хәтерлә, сындыр, шаярт, яшер, мен, сугыш, котла, борчыл, югалт, сиз, ак.

35. Бирелгән фигыльләрдән хәл фигыльләр ясап, таблицага языгыз.
Сат, таныш, әйлән, сук, җыен, сула, ту, ышан, ялганла, бет, бәйлә, өйрәт, үткәр, сүндер, телә, яндыр, төш, чык, тәгәрә, ят, кит.

-ганчы	-гәнче	-канчы	-кәнче
җыенганчы	әйләнгәнче	сатканчы	беткәнче

36. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Син яңадан шалтыратканчы; мин өйләр җыештырганчы; әтием эштән кайтканчы; кунаклар чакырганчы; чәй кайнаганчы; токмач кискәнче; укытучы тактаны сөрткәнче; өй эшнләрен әзерләгәнче; көз җиткәнче; дәрескә соңга калганчы.

37. Тәрҗемә итегез.
а) Тәнәфес беткәнче уйнап ал; җавап биргәнче уйламадың; акчаңны биргәнче сана; яза башлаганчы укып чыктык; ятланганчы укыдым.
б) Сорамыйча алганчы; укымыйча утырганчы; бии-бии җырлаганчы; ашыгып эшләгәнче; су коенмыйча кайтканчы; юкка сөенеп утырганчы; көтеп басып торганчы; өйрәнмичә килгәнче; йөгереп арганчы; белмичә сөйләгәнче; кызганып елаганчы; яратмыйча яшәгәнче.

38. Сорауларга җавап языгыз.
1) Ашарга утырганчы, син нишлисең?
2) Әниең эштән кайтнканчы, син өйне җыештырасыңмы?
3) Бакчага чыгып китнкәнче, иртән һава торышы нинди иде?
4) Син урамда төн җитнкәнче йөрисеңме?
5) Җавап биргәнче, укучы нишләргә тиеш?
6) Дәресләрне әзерләгәнче, син телевизор карыйсыңмы?

39. Тәрҗемә итегез.
1) Поезд станциягә килеп җиткәнче үк, пассажирлар җыена башладылар.
2) Салкыннар башланганчы, кышкы аяк киемнәре сатып алырга кирәк икән әле.
3) Мин сине армиягә киткәнче бер дә күрмәдем бугай, никтер хәтерләмим.
4) Ул гел шулай, тавышы беткәнче җырлый-җырлый да аннары атна буе сөйләшә алмыйча йөри.
5) Диләрә бүген шигырь ятлады, аны мәктәпкә барып җиткәнче кабатлап барды.
6) Бу китапны укып чыкканчы, әле бик күп вакыт үтәр.
7) Эшчеләр барысы да җыелганчы, бригадир үзе дә килеп җитте.
8) Марат сигез яшенә җиткәнче, аны әбисе тәрбияләде.
9) Яктырганчы вакыт күп әле, бераз йоклап алыгыз.
10) Директор килеп җитнкәнче, укытучылар арасында җитди сөйләшү булды.
11) Агач башына менгәнче, ничек төшү турында уйларга кирәк иде.

40. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле фигыльләрне куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Көне буе телевизор ... , бераз һава сулап кайт.
2) Әнием ... , бу пыяла ватыкларын тизрәк җыештырып куйдым.
3) Тугызынчы катка кадәр җәяү ... , башым әйләнә башлады.
4) Дусларыңа ... , бу турыда яхшылап уйладыңмы?
5) Кар ... , яфракларны җыеп яндырырбыз.
6) Кызлар сөйләшеп ... , бәлеш тә пеште.
(Күргәнче, сөйләгәнче, менгәнче, яуганчы, бетергәнче, караганчы.)

41. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
До моего прихода (до того как я приду); до тех пор пока не выучит; до того как он отпустил; чем ловить мелкую рыбу; пока не скажешь; чем спорить здесь; прыгали до упаду; до нашего возвращения; до того как пойти встречать гостей; прежде чем он рассердился; до того как вы поздравили; чем сидеть плакать.

Деепричастие данного типа употребляется только в положительной форме.
Для отрицания к деепричастию на -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче употребляется аффикс -мыйча/-мичә,
причём основной глагол тоже стоит в отрицательной форме.
Например: Мин син килгәч китәрмен. (Я уйду, когда ты придешь.)
Мин син килмичә китмим. (Пока ты не придешь, я не уйду.)

42. Тәрҗемә итегез.
Күргәнче әйтмим – күрмичә әйтмим; үтеп киткәнче көлмәндек – үтеп китмичә көлмәдек; елаганчы туктамаган – еламыйнча туктамаган; күргәнче ышанмадым – күрмичә ышанмадым; үзем эндәшкәнче танымады – үзем эндәшмичә танымады; сонраганчы булышмаганнар – сорамыйча булышмаганнар; килеп бәрелгәнче аңламадың – килеп бәрелмичә аңламадың.

43. Фигыльләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Пешергәнче ашама – пешермичә ашама.
Юганчы тимәгез; белгәнче алмадык; күрсәткәнче онытманган; тапканчы туктамыйсың; кычкырганчы чишенмәгәннәр; ватылганчы уйныйсыз.

44. Фигыльләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Киеп карамыйча алма – киеп караганчы алма.
Югалтмыйча эзләмә; сөйләшмичә рөхсәт итмим; әзерләнмичә, имтиханга бармыйлар; шалтыратмыйча тынычланмады; тегеп бетермичә, киеп күрсәтмим; бармак белән төртеп күрсәтмичә, игътибар итмәгәнсең; акча бирмичә, риза булмаган.

46. Тәрҗемә итегез.
1) Утны сүндермичә, Алия йоклап китә алмаган.
2) Үзен күргәнче, сеңлем безгә ышанмады.
3) Кичке ашыңны ашап бетермичә, беркая да бармыйсың.
4) Әниеңне тынычландырнмыйча, син чыгып китмә инде.
5) Тозын кабып карамыйча, ашка тоз салмыйлар.
6) Урамнан тавыш ишетелгәнче, без ул турыда искә дә алмадык.
7) Укытучы рөхсәт бирмичә, икенче урынга күчеп утырмасыннар.

46. Җөмләләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Апам кайтканчы, урамга чыкмыйм.– Апам кайтмыйча, урамга чыкмыйм.
1) Күлмәген үтүкләп биргәнче, энем барыбер киенмәде.
2) «Курск» корабле батканчы, беркем берни белми иде.
3) Авылндан хәбәр килгәнче, мин бер дә борчылмаган идем.
4) Егетең яңа адресын җибәргәнче, син аңа хат яза алмаячаксың.
5) Әнинем кибеттән ипи алып кайтканчы, без кичке ашны ашарга утырнмадык.
6) Көз җиткәнче, синең дә буш вакытың булмас инде.

47. Тәрҗемә итегез.
1) До того как ты придешь, схожу-ка в магазин.
2) Пока мы отдыхали, сын приготовил чай.
3) Прежде чем учить меня, сначала сама научись правильно разговаривать.
4) Чем гулять до ночи, подумал бы о матери.
5) Постой здесь до тех пор, пока папа тебя не позовет.
6) Чем сидеть и спорить, сходите искупайтесь.
7) До наступления осени мы так выросли, что учительница нас с трудом узнала.
8) Чем искать меня повсюду, подождал бы здесь.
9) До окончания школы он был такой озорной, как маленький ребенок.
10) Чем обиженно молчать, попроси у бабушки прощения.

48. Мәкальләрне тәрҗемә итегез, рус телендә шуңа охшаш эквинвалентын табыгыз.
1) Кыш җиткәнче – чанаңны, җәй җиткәнче, арбаңны әзерлә.
2) Сәламәтлегең турында авырганчы борчыл, авыргач соң була.
3) Бер тапкыр кискәнче, җиде тапкыр үлчә.
4) Көйнмәң киң булганчы, күңелең киң булсын.
5) Кешедән көлгәннче, үзеңне бел.
6) Ятып калганчы, атып кал.
7) Йөз сум акчаң булганчы, йөз дустың булсын.

49. Җөмләләрне туры китереп, иярчен вакыт җөмләләр төзегез.   

Җәй үткәнче,	без беркая да чыкмадык.
Кунаклар килгәнче,	салкын су да бетте.
Самолет Мәскәүгә җиткәнче,	егетләр машинада йөрделәр.
Ачкычны тапканчы,	ремонт ясарга кирәк.
Бензин беткәнче,	әнием өстәл әзерләде.
Мин керне юып бетергәнче,	мин йокладым да йокладым.
Кәрзиннәребез тулганчы,	яңгыр ява башлады.
Әбием мине дәвалаганчы,	әтием өчне буяды.
Вакытны бушка уздырганчы,	сеңлемә дә салкын тиде.
Әнием бер тәрәзә буяганчы,	берәр файдалы эш эшлә.

   
50. Гади җөмләләрдән иярчен вакыт җөмләләр төзегез.
Үрнәк: Бәйрәм башланды. Халык мәйданга җыелды.– Бәйрәм башланганчы, халык мәйданга җыелды. Халык мәйданга җыелганчы, бәйрәм башланды.
1) Ярты төн җитте. Гармун тавышы тынмады.
2) Хуҗаның ашы пеште. Без елга буйларын әйләнеп кайттык.
3) Айрат йокысыннан уянды. Алмаз торып чәй әзерләде.
4) Атлы чана килеп туктады. Зилә хатын язып бетерде.
5) Яңгыр ява башнлады. Без печәнне җыеп алдык.

51. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне чагыштырыгыз.
1) Кунакка барганчы, мин бүген өйдә генә калыр идем. – Кибеткә барганчы, башта өйне җыештырып алырга кирәк.
2) Сезгә һаман-һаман әйткәнче, үзем эшләсәм, яхшырак булыр иде.– Апаң әйткәнче, мин синең яңа эш урыныңны белми идем.
3) Вакытны бушка үткәргәнче, берәр кирәкле эш эшләрнгә кирәктер. – Класста җыелыш үткәргәнче, башта балалар белән аерым-аерым сөйләшеп карасак, яхшырак булмасмы?

52. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табыгыз.
1) Яз җиткәч, кошлар җылы яклардан кайтканчы, без бик матур сыерчык оялары ясап куябыз.
2) Вакыт үткәнне дә сизмичә, кыңгырау шалтыраганчы ук, укучылар, сөйләшә-сөйләшә, классларга кереп утырдылар.
3) Энем көндәлеген карагач, дәресләрен әзерләгәнче, башта китап-дәфтәрләрен әзернләп куя.
4) Нәрсәдер эшләгәнче, башта ашыкмыйча уйларга өйрән.

53. Нокталар урынына тиешле кушымчаларны куеп, текстны күчереп языгыз.
КЕШЕ ӘЙБЕРЕ
Укучылар дәфтәрләренә яз... (нишләргә?) керештеләр. Шулчак Рәсимнең күзе алгы партада утыр... (нишләүче?) Илһам кулындагы ручкага төште. Бик матур ручка иде ул: үзе алтынсу төстә, тәрәзәдән төш... (нишләгән?) кояш нурында балкы... (нишләп?) тора. Рәсим, күзен дә ал... (нишләмичә?), ручкага карап торды. Өй эшен яз... (нишләргә?) да онытты, звонокны да ишет... (нишләмәде?).
– Их, минем дә шундый ручкам булса, – дип кызыкты ул.
Тәнәфескә чык... (нишләгәч?) та, башка дәресләрдә утыр... (нишләгәндә?) да, Рәсимнең башында гел шул ручка гына булды. Дәресләр тәмамлан... (нишләгәч?), Илһам, ашык... (нишләмичә?) гына, сумкасына китап-дәфтәрләрне тутыр... (нишли?) башлады. Шул вакыт Рәсим парталар арасыннан ышкылып узды, сиздер... (нишләмичә?) генә, юл уңаена теге матур ручканы эләктереп тә алды һәм кесәсенә сал... (нишләп?) та куйды.
(Р. Гыйззәтуллин буенча)

(из уч. Сафиуллиной)
Деепричастие на -ып /-еп /-п выражают действие, параллельное основному, а также предшествующее ему.
Ул язып утыра – Он сидит и пишет.
Тәнзилә эшен бетереп бирде – Танзиля закончила работу и сдала.
Кроме того, оно может выражать способ выполнения основного действия, а также причину, цель, уступки и т. д.
Ул миңа ачуланып карады́ – Он посмотрел на меня со злостью.
Рәсимә авырып ятып килми калган – Расима из-за болезни не пришла.
Син белеп тә әйтмәгәнсең – Ты знал и не сказал.

Деепричастие на -а /-ә может быть одинарным, но чаще употребляется повторяясь.
Мине әни озата барды – Мама ходила меня провожать.
Мин сөйли-сөйли арып беттем – Я устал (всё время) говорить.
Эта форма выражает действие, одновременное с основным глаголом.
Поезд кычкырта-кычкырта килә – Поезд идёт и гудит.
Мин сиңа бара-бара сөйләрмен – Я расскажу тебе по пути.
Деепричастие на -а /-ә может выражать и основное действие, образуя аналитическую форму глагола.
Мин бара алмыйм – Я не могу пойти.
Син аны күрә тор – Ты старайся видеть его всегда.

Деепричастие на -гач /-гәч, -кач /-кәч выражает действие, предшествующее основному глаголу.
Син килгәч әйтермен – Скажу, когда ты придёшь.
Яңгыр бегкәч барырбыз – Пойдём, когда кончится дождь.
Эта форма может выражать и время, и причину, и условие действия, выраженного основным глаголом.
Син кайткач керермен – Зайду, когда ты вернёшься.
Күрмәгәч белмим инде – Раз не видел, не знаю.
Тырышкач була икән – Раз стараешься, то, оказывается, получается.

Деепричастие на -ганчы /-гәнче, -канчы /-кәнче по отношению к действию основного глагола выражает предел действия, степень завершённости сравнения.
Әти килгәнче озак көттем – До прихода отца ждал долго.
Арганчы эшләдем – Работал до усталости.
Йөз сум акчаң булганчы, йөз дусың булсын. – Чем сто рублей, лучше сто друзей.


Биремнәр
1.  Үрнәк. Аңла – аңлап – понимая, кал – калып – оставаясь, күтәр – күтәреп – поднимая.
а) Атла – атлап – шагая, сакла – саклап – храня, бизә – бизәп – украшая, хәтерлә – хәтерләп – помня, каршыла – каршылап – встречая, котла – котлап – поздравляя, әзерлә – әзерләп – готовя.
ә) Ышан – ышанып – веря, сагын – сагынып – скучая, ашык – ашыгып – спеша, кал – калып – оставаясь, борчыл – борчылып – беспокоясь, шатлан – шатланып – радуясь, калдыр – калдырып – оставляя.
б) Ял ит – ял итеп – отдыхая, бетер – бетереп – заканчивая, яшер – яшереп – пряча, пешер – пешереп – варя, төр – төреп – завёртывая, сөрт – сөртеп – вытирая, эл – эләреп – вешая.

2. Тәрҗемә итегез. Яңа мисаллар уйлагыз.
а) Ашап ал (поешь), йоклап ал (поспи), уйнап ал (поиграй), эчеп ал (попей), укып ал (почитай).
Однократность действия. Приставки по-, вз-.
Карап ал – взгляни, посмотри; 
көлешеп ал – посмейся;
бәйрәм итеп ал – попразднуй.
Завершение действия. Приставки вы-, на-, от-, с-, у-.
Җыеп ал – подбери; собери полностью;
казып ал – выкопай;
күреп ал – увидь;
ишетеп ал – услышь.
Кратковременность действия. Немного, ненадолго, на некоторое время.
Туктап алу – немного задержаться;
бераз суытып алды – ненадолго похолодало;
күрсәтеп кенә алдылар – показали только.
Однократность действия.  Один раз, разок. Русские однократные глаголы.
Ялгышлып алу – ошибиться один раз;
чукып алу – клюнуть;
чәнчәп алды – кольнуло.
Быстрота, неожиданность действия. Успевать, успеть.
Өйрәнәп тә алган – уже успел научиться.
Кай арада күреп алды әле шуны? – когда ты успел заметить это?
... аласы бар (иде / калган) – нужно (бы), следует (следовало бы), предстоит
Түбәнә ябып аласы бар – нужно крышу покрыть;
сезнең белән сөйләшеп аласы бар – с вами нужно поговорить;
бераз кинәшеп аласы калган – следовало бы заранее посоветоваться;
бераз ял итеп аласы иде – надо бы немного отдохнуть.
Карап - (наречие) разборчиво, выборочно.
Товар алсаң, карап ал – (погов.) покупай товар разборчиво.

ә) Ашап бетер (доешь), эчеп бетер (допей), укып бетер (дочитай), әйтеп бетер (договори).
Исчерпанность, завершённость действия. Приставки вы-, до-, из-, про-, с-.
Тотып бетерү – выловить (всю рыбу);
оттырып бетерү – проиграть;
язып бетерү – дописать;
бәйләп бетерү — связать;
тегеп бетерү – сшить.

б) Ашап кара (попробуй поешь), эчеп кара (попробуй попей), уйнап кара (попробуй поиграй), әйтеп кара (попробуй скажи).
Пробовать, попробовать, пытаться, попытаться.
Язып карау – пробовать писать;
уйлап карау – попытаться думать;
акыл белән уйлап карау – раскинуть умом, пошевелить мозгами;
тырышып карау – попытаться.
В императиве после частицы кына (кенә) выражает предупреждение, угрозу: попробуй-ка, посмей.
Язып кына кара! – попробуй-ка напиши!
Тиеп кенә кара! – только попробуй тронь!

в) Ашап кил (сходи поешь), карап кил (сходи погляди), алып кил (принеси, привези), санап кил (сходи посчитай), биреп кил (сходи дай). (Биреп куй – отдай,  санап чык – пересчитай).
Продолжительность, неоднократная повторяемость действия.
Әйтеп (әйтә) килү – говаривать, неоднократно говорить, замечать, предупреждать;
күзәтеп килү – наблюдать продолжительное время.
Направленность действия к говорящему или чему-либо. Приставка при-.
очып килү – прилететь;
йөгереп килү — прибежать.

3. Тәрҗемә итегез. Яңа мисаллар уйлагыз.
а) Алып кайту = апкату  – привезти, приводить, притащить, пригнать:
баланы өйгә алып кайту – привести ребёнка домой;

алып бару  – брать с собой, нести, вести, привести, довести:
бу яхшыга алып бармый – это к добру не приведёт;   
эшне ахырга кадәр алып бару — довести дело до конца;

алып бирү – достать, вытащить, подать, передать:
алып кайтып бирү
1) приносить / принести (кому) (книгу из библиотеки, хлеб из магазина);
2) привозить / привезти (кому откуда) (лекарство из города);
алып кереп бирү
приносить / принести (кому) (какой-л. инструмент из сарая, что-л. из сеней);
алып килеп бирү
1) приносить / принести кому (игрушку ребёнку из другой комнаты), подать, подавать (воды больному); подносить / поднести (инструменты мастеру);
2) приносить /принести, доставлять / доставить (пенсию кому, письмо кому в дом)
алып чыгып бирү
1) вынести (кому) (инструмент из гаража, одетого ребёнка; что-л. из магазина)
2) (что-то тяжёлое) вытащить (детскую коляску из трамвая);

алып кую  – убрать, выложить, отложить, подбрать (с пола), накупить, закупить, заполучить):
китапларны шкафка алып кую – убрать книги в шкаф;
рамнарны алып кую –  выставить рамы;
кирәкле китапны аерып алып кую – отложить нужную книжку;
алып барып кую – отвозить, отводить (ребёнка в школу, машину в гараж);

алып керү = апкерү – принести, внести, привести, провезти, завести, завлечь:
багажны купега алып керү – пронести багаж в купе;
яшертен (сиздермичә) алып керү – пронести тайком;
сазлыкка алып керү – завести в болото;
кунакка (чакырып) алып керү – затащить в гости;

алып чыгу = апчыгу –  унести, вынести, вывезти, вытащить, увести, забрать обратно:
атны абзардан алып чыгу – вывести лошадь из конюшни;
балаларны бакчага чыгару (алып чыгу) – вывести детей в сад;

алып ташлау – выбросить, выкинуть, отбросить, откинуть, вычесть, скинуть, сбросить, исключить:
ташны юлдан алып ташлау – отбросить камень с дороги;
уннан җидене алып ташлау – вычесть семь из десяти;
коллык изүен алып ташлау – сбросить иго рабства.

ә) Торып йөгер (встань и беги), торып чап (встань и коси), торып әйт (встань и говори), торып ал (встань и возьми), торып кара (встань и посмотри), торып укы (встань и читай).

б) Яратып әйтә (говорит любя), яратып карый (смотрит любя), яратып ашый (ест любя), яратып укый (читает любя), яратып бирә (даёт любя).

в) Уйлап әйт (скажи подумав), уйлап бетер (закончи подумав), уйлап яз (напиши подумав), уйлап җавап бир (дай ответ подумав).

4. Фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.
Чык – ал: чыгып ал – принеси (откуда-то); алып чык – вынеси, унеси.
Утыр – яз: утырып яз – пиши сидя; язып утыр – сиди записывая.
Укы – бел: укып бел – прочитав знай; белеп укы – учись умеючи.
Эшлә – кара: эшләп кара – попробуй работать; карап эшлә – работай осторожно.
Сана – ал:  санап ал – посчитай; алып сана – взяв сосчитай.
Эзлә – кил: эзләп кил – поискав приходи; килеп эзлә – придя ищи.

5. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
а) Укый ала (он может читать), укып ала (он зачитывает), укырга ала (берёт почитать).
ә) Юа ала (она может стирать), юып ала (она застирывает), юарга ала (берёт стирать).
б) Үтүкли ала (может гладить), үтүкләп ала (отглаживает / выглаживает), үтүкләргә ала (берёт погладить).

6. Нокталар урынына җәяләр эчендәге фигыльләрнең тиешлесен куеп языгыз.
а) Лилия әле яңа гына укырга өйрәнде, шуңа күрә ул әле бик тиз укый алмый. Бу китапларны берничә көнгә генә өйдә укып алырга ярыймы? Кагыйдәне хәтерләмәсәң, дәреслегеңне ач та тиз генә укып ал. Лилия ещё только научилась читать, поэтому читать очень быстро она ещё не может.
(Укып, укырга, укый.)
ә) Бу ак күлмәгеңне син әле үзең чиста итеп юа алмыйсың, улым, бар, апаңа бир. Кабинеттагы тәрәзә пәрдәләрен кем юып алырга тели? Кулларыгыз бик пычрак бит, барыгыз, тиз генә юып килегез.  Эту белую рубашку ты сам ещё отстирать (чисто выстирать) не можешь, сынок, иди, отдай сестре.
(Юа, юып, юарга.)
б) Энем киемнәрен яхшылап үтүкли белми, шуңа күрә гел миңа үтүкләргә куша. Кызым, без концертка соңга калабыз бугай, әтиеңә күлмәген тиз генә үтүкләп бир әле.  Мой брат хорошенько выгладить одежду не умеет, поэтому всегда меня просит погладить.
(Үтүкләп, үтүкли, үтүкләргә.)

7. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз.
Пожалев –  кызганып,
отпустив – чыгарып җибәреп,
говоря – сөйләп,
обманув – алдап алып,
помня – хәтерләп,
спрятав – качырып,
торопясь – ашыгып,
закричав – кычкырып җибәреп,
крича – кычкырып,
отдохнув – ял итеп, ял итеп алып.

8. Нокталар урынына хәл фигыльләр куеп, тезмә фигыльләр ясагыз.
1) Елап җибәрде, көлеп җибәрде – заплакал, засмеялся.
Китеп барам, килеп барам – уходя, приходя.
Алып чыккан, биреп чыккан – взяв вышел, отдав вышел.
2) Тотып йөгерә, тотып басып тора –  взяв бежит, взяв стоит.
Йөгереп чыкма, йөгереп кермә – не выбегай, не вбегай.
Ышанып сөйләде, ышанып дәште – говорил веря, молчал не веря.

9. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
а) Укып белә – знаю прочитав;  белеп укый – читаю умеючи;  укый белә – умеет читать.
ә) Эшләп карыйбыз – попробуем работать, карап эшлибез – работаем осторожно.
б) Санап алыгыз – посчитайте, алып санагыз – возьмите и посчитайте..
в) Эзләп киләләр – идут ища, килеп эзлиләр – приходя ищут.

10. Җәя эчендәге фигыльләрне тиешле формага куеп, күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Миңа бу яңалыкларны беркем дә әйтмәде, үзем газетадан укып белдем. –
Мне эти новости никто не говорил, сам узнал, прочитав в газете.
2) Ул китаплар балалар өчен түгел бит, син аларны аңлап укыйсыңмы? –
Те книги ведь не для детей, ты их читаешь понимая?
3) Бу авыр мәсьәләне үзең эшләп кара әле, эшли алырсың микән? –
Эту трудную задачу попробуй-ка сделать сам, сможешь ли ты сделать?
4) Як-ягыгызга карап эшләгез, түтәлләргә басмагыз.  – Работайте посмотрев вокруг себя, не наступайте на грядки.
5) Китапханәче сезгә кирәкле китапларны таба алмаган, үзегезгә килып эзләргә кушты. –Библиотекарь не смог найти нужные вам книги, вам самим велел прийти и искать.

11. Капма-каршы мәгънәдәге хәл фигыльләр кулланып, тезмә фигыльләрне үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Кереп килә – чыгып килә.
Шатланып әйтә – кайгырып әйтә; говорит радуясь – говорит печалясь;
ялкауланып эшли – тырышып эшли; работает спустя рукава – работает старательно;
ачып куйды – ябып куйды; открыл и положил, закрыл и положил;
утырып сөйләгез – торып сөйләгез; рассказывайте сидя – рассказывайте стоя;
табып куйганнар – эзләп куйганнар; отыскали (заранее добыли, подготовили, приготовили нужное) – подыскали;
шаярып кычкырам –  ярдәмгә чакырып кычкырам; кричу шутя – зову на помощь; 
чишенеп йокла – киенеп йокла; спи раздевшись – спи одевшись;
хәтерләп яшибез – онытып яшибез; живём помня – живём забыв;
чистартып биргән – пычратып биргән; отдал (кому-то) очистив – отдал испачкав.

12. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Яратып – яратмыйча (любя – не любя). Эзләп – эзләмичә (ища – не ища).
а) Ватып – ватмыйча (ломая – не ломая), сугып – сукмыйча (ударяя – не ударяя), онытып – онытмыйча (забывая – не забывая), ачуланып – ачуланмыйча (сердясь – не сердясь), булышып – булышмыйча (помогая – не помогая), аңлатып – аңлатмыйча (объясняя – не объясняя), ялганлап – ялганламыйча (говоря ложь – не говоря ложь), ашыгып – ашыкмыйча (торопясь – не торопясь), борчылып – борчылмыйча (беспокоясь – не беспокоясь), елап – еламыйча (плача – не плача).
б) Хәтерләп – хәтерләмиче (помня – не помня), бетереп – бетермиче (заканчивая – не заканчивая), яшереп – яшермиче (пряча – не пряча), сөртенеп – сөртенмиче (вытираясь – не вытираясь; спотыкаясь – не спотыкаясь), теләп – теләмиче (хотя – не хотя), тәмамлап – тәмаламыйча (заканчивая – не заканчивая), үткәреп – үткәрмиче (пропуская – не пропуская), әзерләп – әзерләмиче (готовя – не готовя), пешереп – пешермиче (варя – не варя), бизәнеп – бизәнмиче (наряжаясь – не наряжаясь; красясь – не красясь).

13. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Яратып карый – яратмыйча карый (смотрит любя – смотрит не любя).
Ашыгып килә – ашыкмыйча килә (приходит спеша – приходит не спеша);
торып әйтте – тормыйча әйтте (сказал встав – сказал не встав);
яшереп куйдым – яшермиче (положил спрятав – положил не спрятав);
сагынып сөйләгән – сагынмыйча сөйләгән (говорил скучая – говорил не скучая);
карап ал – карамыйча ал (посмотри – не смотри);
кычкырып сорыйлар – кычкырмыйча сорыйлар (спрашивают крича – спрашивают не крича);
ашап утырамы? – ашамыйча утырамы? (он сидит и ест? – он сидит и не ест? )
эшләп үсәләр – эшләмиче үсәләр (растут работая – растут не работая);
үтүкләп ки – үтүкләмиче ки (надень погладив – надень не гладя);
юып бирегез – юмыйча бирегез (даёте помыв – даёте не помыв).

14. Тәрҗемә итегез.
Идет не спеша – ашыкмыйча бара;
работает не стараясь – тырышмыйча эшли;
рассказывает не жалея – кызганмыйча сөйли;
говоришь не подумав – уйламыйча әйтәсең;
ест не помыв – юмыйча ашый;
берут не прочитав – укымыйча алалар;
сидит не слушая – тыңламыйча утыра;
обманывает не стыдясь – оялмыйча ялганлый;
живет не забывая – онытмыйча яши.

15. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән сүзләрнең тиешлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Кунаклар ни өчен ашамыйча утыралар, әллә өстәлдәге ризыклар ошамыймы? –
Почему гости сидят и не едят, разве кушанья на столе не нравятся?
2) Ашаганнан соң пычрак тәлинкәңне беркайчан да юмыйча калдырма. –
После еды никогда свою грязную тарелку не помыв не оставляй.
3) Әтием эштән кайтмыйча, без ашарга утырмадык. –
Пока отец с работы не вернулся, мы ужинать не садились 
4) Дару эчмичә генә дәваланып карагыз әле. –
Попробуйте-ка лечиться, не принимая лекарств. 
5) Китапка карамыйча гына сөйли аласыңмы? –
Можешь говорить, не заглядывая в книгу?
6) Урамда яңгыр туктамыйча, без беркая да бара алмыйбыз. –
Пока на улице дождь не прекратится, мы не можем никуда пойти.
7) Концертларга һәм спектакльләргә соңга калмыйча барырга кирәк. –
На концерты и в театр нужно приходить не опаздывая.
8) Нигә чишенмичә утырасың, бүлмәдә салкын түгел бит. –
Почему сидишь не раздевшись, ведь в комнате не холодно.
9) Аларның балалары өстәл яныннан беркайчан да рәхмәт әйтмичә китмиләр. –
Их дети из-за стола, не сказав спасибо, не уходят.
10) Кеше әйберен беркайчан да сорамыйча алырга ярамый. –
Чужие вещи никогда нельзя брать без спроса (не спрашивая).
11) Син ачуланмыйча әйтсәң, без дә яхшырак аңларбыз. –
Если ты будешь говорить не сердясь, мы хорошо поймём.
(Әйтмичә, сорамыйча, туктамыйча, ашамыйча, эчмичә, соңга калмыйча, ачуланмыйча, кайтмыйча, карамыйча, чишенмичә, юмыйча.)

16. Тәрҗемә итегез.
Ашыга-ашыга килә – приходит вечно спеша;
кычкыра-кычкыра еладым – я плакал и плакал;
җырлый-җырлый кайттык – мы возвращались распевая песни;
сикерә-сикерә биеделәр – они плясали подпрыгивая;
эшли-эшли арып беттегезме? – долго работая притомились?
елый-елый сораган – он просил заливаясь слезами;
уйлый-уйлый уйлап тапкан – он думал-думал и придумал;
яши-яши белер – поживёт - узнает.

17. Нокталар урынына тиешле фигыльләрне куеп, күчереп языгыз.
Курка-курка (нишләдем?) соңгы калдым.
Ял итә-итә (нишләгән?) яткан.
Без гөмбәгә дип эзли-эзли (нишлибез?) барабыз.
Ул вакыйга көлә-көлә (нишли?) сөйли.
Имтиханнарны әзерләнә-әзерләнә (нишлә!) бир!
Син ни өчен туктый-туктый (нишлисең?) барасың?
Алар карана-карана (нишлиләр?) кайталар.
Ачулана-ачулана (нишләмә!) сөйләмә!

18. Тырыша-тырыша атлады;
Саклана-саклана карыйлар;
Борыла-борыла кайттык;
Ашыга-ашыга бара;
Җыя-җыя   аңлыйм;
Үсә-үсә ялганлыйсыз.

19. Хәл фигыльләрне үзгәртеп языгыз. Аларның мәгънәләре бертөрлеме?
Үрнәк: Тыңлап утыра, тыңлый-тыңлый утыра. -
Сидит слушая, сидит всё время слушая;
Шатланып сөйләде, шатлана-шатлана сөйләде –
он говорил радуясь, говорил всё время радуясь;
сагынып яшәдек, сагына-сагына яшәдек –
мы жили скучая, мы жили всё время скучая;
борчылып сорашкан, борчыла-борчыла сорашкан –
расспрашивал волнуясь, распрашил всё время нервничая;
йөгереп килегез, йөгерә-йөгерә килегез –
приходите бегом, приходите всё время бегом;
эшләп үскәннәр, эшли-эшли үскәннәр –
они росли работая, они росли не прекращая работать;
чабып кайтам, чаба-чаба кайтам –
я возвращаюсь бегом, возвращаюсь всё время бегом;
кабатлап әйттең, кабатла-кабатла әйттең –
ты говорил повторяя, ты говорил всё повторяя и повторяя;
эзләп табачак, эзли-эзли табачак –
он найдёт поискав, ища-ища он найдёт.

20. Сүзлек ярдәмендә тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Түкми-чәчми сөйли – рассказывает так, как есть (целиком и полностью);
борыла-сарыла сорый – спрашивает кокетничая (извиваясь);
абына-сөртенә йөгерә – ходит спотыкаясь и оступаясь;
бәйли-сүтә бәйләргә өйрәнә – учиться вязать связывая и распуская;
ашамый(ча)-эчми(че) булмый – не могу ни есть, ни пить,
тора-бара аңлар – со временем (постепенно) поймёт,
сыза-боза язган – писал всё время зачёркивая,
иелә-бәгелә елый – плачет то наклоняясь, то выпрямляясь;
үлә-бетә яши – живёт испытывая большие трудности.

Чәчми-түкми - (нареч.) так, как есть; в целости-сохранности, целиком и полностью.
Чиләктәге суларны чәчми-түкми генә алып кайт - принеси воды в вёдрах не проливая ни капли.
Игеннәрне чәчми-түкми җыеп алырга - собрать урожай без потерь (не оставляя на поле).
Сүзләреңне чәчми-түкми китереп җиткерделәр - твои слова передали все как есть.
Борыла-сарыла - (нареч.) извиваясь; (перен.) кокетничая.
Абына-сөртенә - (нареч.) спотыкаясь и оступаясь.
Абына-сөртенә йөгерү - бежать спотыкаясь; бежать и спотыкаться (оступаться).
Абына-сөртенә тәпи йөрергә өйрәнү - спотыкаясь и оступаясь, учиться ходить (о ребёнке).
Тормыш юлын абына-сөртенә үтү - пройти жизненный путь, спотыкаясь и оступаясь.
Тора-бара - (нареч.) со временем, постепенно.
Шундый эшләр, тора-бара нишләр - (погов.) такие дела, посмотрим, как они пойдут со временем.
Тора-бара болыт зурайды - постепенно туча увеличилась.
Иелә-бөгелә - (нареч.) то наклоняясь, то выпрямляясь.
Иелә-бөгелә чәчәк җыю - то нагибаясь, то выпрямляясь собирать цветы.

21. Фигыльләрне хәл фигыльгә үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Уйла – уйлагач.
а) Яшә – яшәгәч, котла – котлагач, бизә – бизәгәч, аңла – аңлагач, тәмамла (заканчивай) – тәмамлагач, казы – казыгач, хәтерлә – хәтерлегәч, тукта – туктагач, телә – теләгеч, уйла – уйлагач, үтүклә – үтәкләгәч, ташла (бросай) – ташлагач, аша – ашагач, төзе – төзегәч, сөйлә – сөйләгәч, ялганла – ялганлагач.
ә) Кирәк - кирәккәч, чап – чапкач, югалт – югалткач, ач – ачкач, сөйләш – сөйләшкәч, кис – кискәч, исәнләш – исәнләшкәч, сип – сипкәч, тырыш – тырышкач, таныш – таныгыш, тек – теккәч, ял ит – ял иткәч, су сип – су сипкәч.
б) Сыз (черти, вычёркивай) – сызгач, эл (вешай, повесь) – элгәч, чакыр – чакыргач, йөз – йөзгәч, җый – җыйгач, киен – киенгәч, яз – язгач, ышан – ышангач, туң (замерзай, мёрзни) – туңгач, көл – көлгәч, күтәр (поднимай) – күтергәч, җыештыр (прибирай, убирай) – җыештыргач, боз (порти) – бозгач, җыен (собираться) – җыенгәч, сатып ал – сатып алгач.

22. Фигыльләрне юклык формасына куеп языгыз.
Үрнәк: Әйтмә – әйтмәгәч.
Кычкырма – кычкырмагач, авырма – авырмагач, эзләмә – эзләмәгәч, су коенма – су коенмагәч, күтәрмә – кәтәрмәгәч, үсмә – үсмәгәч, югалтма – югалтмагач, сорама – сорамагач, бәрелмә (не ударься) – бәрелмәгәч, пешермә – пешермәгәч, онытма – онытмагач, ачуланма – ачуланмагач, күрсәтмә – күрсәтмәгәч, әзерләмә – әзерләмәгәч..

23. Фигыльләрне юклык формасына куеп языгыз.
Үрнәк: Чистарткач – чистартмагач.
а) Чакыргач – чакырмагач, тыңлагач – тыңламагач, юынгач – юынмагач, туктагач – туктамагач, туңгач – туңмагач, ышангач – ышанмагач, ачулангач – ачуланмагач, теләгәч – теләмәгәч, элгәч – элмәгәч, бие (пляши) – биегәч – биемәгәч, өз (рви, сраывай) – өзгәч – өзмәгәч, гаҗәпләнгәч – гаҗәпләнмәгәч, үстер (расти, выращивай) – үстергәч – үстермәгәч, бизәгәч – бизәмәгәч.
ә) Ашыккач – ашыкмагач, катнашкач – катнашмагач, кызык (завидуй) – кызыккач – кызыкмагач, япкач – япмагач, югалткач – югалтмагач, ашаткач – ашатмагач, булышкач – булышмагач, әйткәч – әйтмәгәч, чишкәч – чишмәгәч, тәрҗемә иткәч – тәрҗеме итмәгәч, көткәч – көтмәгәч, ярдәм иткәч – ярдәм итмәгәч, исәнләш (здоровайся) – исәнләшкәч – исәнлешмәгәч.

24. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табыгыз.
1) Урманга баргач, мин кошлар җырын тыңларга яратам. –
Когда прихожу в лес, я люблю слушать пение птиц.
2) Ветераннар залга барысы да җыелгач, концертны башлап җибәрделәр. –
Когда все ветераны собрались в зале, начался концерт.
3) Күл янына килеп җиткәч, малайлар, тиз генә чишенеп, суга сикерделәр. –
Когда подошли к озеру, мальчики, быстренько раздевшись, прыгнули в воду.
4) Имтиханнар башлангач, ул урамда күп йөрми, телевизор да карамый башлады. –
Когда начались экзамены, он не гулял много на улице, да и перестал смотреть телевизор.
5) Мәктәпне тәмамлагач, минем дусларым төрле кызыклы һөнәрләр сайларлар. –
Когда закончат школу,  мои друзья разные интересные профессии выберут.
6) Дәресләрне әзерләп бетергәч, әнидән урамга чыгарга рөхсәт сорадым. –
Когда закончил готовить уроки, спросил у мамы разрешение выйти на улицу.
7) Әйткәч – беләсе килә, белгәч – көләсе килә. -
Когда сказал, хочется узнать, когда узнал, хочется смеяться.

25. Җәя эчендә бирелгән фигыльләрдән хәл фигыльләр ясап, җөмнләләрне күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Маңгаема яңгыр тамчылары тама башлагач, мин шалаш эченә кереп яттым. –
Когда на мой лоб закапал дождь, я залёг в шалаш.
2) Безне сагынгач, әбиебез поезд белән яныбызга үзе килеп җиткән. –
Соскучившись по нам, бабушка к нам сама на поезде приехала.
3) Җиләккә баргач, бик көчле яңгыр яуды, шуңа күрә безгә урманнан тиз борылып кайтырга туры килде. –
Когда пошли за ягодами, пошёл очень сильный дождь, поэтому нам пришлось из леса быстро вернуться домой.   
4) Абыем, әниебезнең туган көненә кайта алмагач, телефоннан шалтыратып котлады. –
Мой старший брат, когда не смог приехать на мамин день рождения, поздравил позвонив по телефону.
5) Спорт белән даими шөгыльләнмәгәч, ул ярышларда беренче урыннарны ала алмый. –
Когда он постоянно не занимается спортом, не может занять на соревнованиях призовые места.
6) Ул үзе миннән ярдәм сорамагач, мин дә ярдәм итмәдем. –
Раз он у меня сам помощь не попросил, то и я ему не помогал.
7) Капка янында ниндидер ят этне күргач, Наилә бик курыкты. –
Наиля очень испугалась, когда заметила у ворот какую-то чужую собаку. 
8) Әнием гөмбәләрне юып, чистартып бетергән, кәстрүлгә салып кайнатырга куйды. –
Когда мама закончила мыть и чистить грибы, положив в кастрюлю, поставила отвариваться. 

26. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табып, юклык формасына куегыз.
1) Туганнардан хат килмәгәч, без ашыгып хат язарга утырдык. –
Когда не пришло письмо от родственников, мы немедленно сели писать письмо.
2) Әтиемнең машинасы ватык булмагач, без бакчага автобус белән китмәдек. –
Так как папина машина не была сломана, мы не ездили в сад на автобусе.
3) Мәктәп янына агачлар утыртмагач, балалар чәчәкләр өчен дә урын әзерли башламадылар. –
Так как возле школы не посадили деревья, дети не начали готовить место и для цветов.
4) Алсу чакырмагач, синең дусларың Яңа елны каршыларга Казанга китәргә булмаган. –
Так как Алсу не пригласили, твои друзья решили не ехать в Казань для встречи НГ. 
5) Укытучы бүлмәдән чыкмап киткәч, укучылар шаулашып алмадылар. –
Так как учитель вышел из комнаты, ученики не шумели.

27. Хәл фигыльләрне барлыкта һәм юклыкта кулланып, җөмләләрне язып бетерегез.
1) Татар телен яхшы өйрәнмәгәч, хәзер татарча начар беләм. –
Так как татарский язык хорошо не изучал, теперь татарский язык плохо знаю.
2) Күлмәгемне үзем үтүкли белмәгәч, апамны сорадым. –
Когда не смог погладить рубашку сам, попросил свою старшую сестру.
3) Дискотекада туйганчы биемәгәч, өйгә биергә кайтып киттек. –
Так как на дискотеке вдоволь не натанцевались, пошли танцевать домой.
4) Шимбә көнне дә ял итмәгәч,  якшәмбе көнне ял итәрмен. –
Так как в субботу не отдыхал, отдохну в воскресенье.
5) Бу китапны яңадан укымагач,  эчтәлеген начар хәтерлим. –
Так как эту книгу заново не перечитывал, плохо помню её содержание.
6) Бәйрәмгә яңа күлмәк текмәгәч, бәйрәмгә иске күлмәк кип бардым.
Не сшив к празднику новое платье, пошла на праздник в старом. 
7) Яңа дуслар белән танышмагач, үземнәң иске дуслар белән йөрдем. –
Раз с новыми друзьями не познакомилась, со своими старыми друзьями гуляла.
8) Тәрәзә төбендәге гөлләргә су сипмәгәч, сеңелемне сибәргә үтенеп сорадым. –
Не полив цветы на подоконнике, попросила полить сестрёнку.

28. Җөмләләрне язып бетерегез.
1) Әтиемнән берничә көн бернинди дә хәбәр ишетелмәгәч, үзем аңа телефоннан шалтыраттым. –
Когда от отца несколько дней никаких известий не слышал, сам ему  позвонил.
2) Мәктәпне тәмамлап, бер ел үткәч, армияга киттем. –
Через год после окончания школы  ушёл в армию.
3) Елгада туйганчы су коенып, кызынып аргач, икенче көнне авырдым. –
Когда в реке вдоволь накупался и назагорался до усталости, на следующий день заболел.
4) Әнием бу сериалны һәр кич карарга рөхсәт итмәгәч, дустымның өендә аны карадым. –
Так как мама не разрешала мне каждый вечер смотреть этот сериал, смотрел его в доме моего друга.
5) Сугыш башлангач, кешеләр өчен авыр еллар килде. – Когда началась война, для людей наступили тяжёлые годы. 
6) Иртән өй каршында күршемне очраткач,  аннан хәлләрегез ничек дип сорадым.
7) Шәһәрнең барлык истәлекле урыннары белән дә танышып өлгермәгәч, киләсе елда анда барырмын. –
Так как не успел осмотреть все городскими достопримечательности, поеду туда в следующем году.
8) Сабантуй мәйданына барып җиткәч, концерт бетте инде. -
Когда добрался до Сабантуя, концерт уже закончился.

29. Тәрҗемә итеп, җөмләләрне язып бетерегез.
1) Дустыңнар миңа бу турыда хәбәр иткач, мин авылда булдым.
(Когда твои друзья сообщили мне об этом,  я был в деревне.)
2) Без тау түбәсенә менгәч, аста гүзәл күлне күрдек.
(Как только мы поднялись на вершину горы, мы увидели внизу прекрасное озеро.)
3) Тәрәзәдән карап алгач, мин манный боткасын аска ташладым.
(Посмотрев из окна, я выбросил манную кашу вниз).
4) Укытучы тактада барлык биремнәрне язып бетергәч, татар теле дәресе бетте.
(Когда учительница дописала на доске все задания, закончился урок татарского языка.)
5) Ул шалтыраткач, мин аңа тулы хат язарга утырдым.
(После того как он позвонил, я сел писать ему обстоятельное письмо.)
6) Сеңелем ялгыш әниемнең яраткан вазасы ваткач, ул бик курыкты.
(Когда сестренка нечаянно разбила мамину любимую вазу, она очень испугалась.)
7) Ул барыбызны тагын алдагач, без аның белән аралашмадык.
(Когда он всех нас опять обманул, мы перестали с ним общаться.)
8) Айның-ай буе яңгыр булмагач, урманда янганнар башланды.
(Так как весь месяц не было дождя, начались лесные пожары.)
9) Син вакытында кайтмагач, мин синең өчен бик борчылдым.
(Когда ты вовремя не вернулась, я за тебя очень беспокоился.)
10) После того как мы не победили на конкурсе, мы не поехали в Москву.
(Без конкурста җиңмәгәч, Мәкәүгә бармадык.)

30. Тәрҗемә итегез.
1) Когда я первый раз приехал в Елабугу, сразу же посетил дом-музей художника И. И. Шишкина. –
Мин Алабугага беренче тапкыр килгәч, хәзер үк рәссам И.И. Шишкинның музей-йортына бардым.
2) Когда в наш город приехали гости из Турции, их тепло встретили в Доме дружбы народов. – Шәһәребезгә Төркиядән кунаклар килгәч, аларны Халыклар Дуслыгы йортында  җылы каршыладылар.
3) Так как дома не было хлеба, мне пришлось идти в магазин. –  Өемдә ипи булмагач, миңа кибеткә барырга туры килде.
4) После того как я начал стараться, учительница ставит мне по английскому языку одни пятерки. –
Мин тырыша башлагач, укытучы миңа инглиз теленнән бишле билгесе генә куя.
5) Так как мой друг в этом году не поехал в лагерь, он поедет в деревню к родственникам. –
Дустым быел лагерьгә китмәгәч, ул авылга туганнарына барыр. 
6) Вернувшись в город, Тимур рассказал одноклассникам о своей встрече с геологами. –
Шәһәргә кайткач, Тимур сыйныфташларына геологлар белән үзенең очрашуе турында сөйләде.
7) Так как из задних рядов было плохо видно, мы пересели вперед. –
Арткы рәттән начар күренкәч, без алга күчеп утырдык.
8) Когда юный музыкант закончил свое выступление, из зрительного зала послышались бурные (сильные) аплодисменты. – 
Яшь музыкант чыгышын бетергәч, тамаша залыннан бик көчле алкышлар ишетелде.
9) После того как мою сестренку напугала злая собака, она теперь на улицу одна не выходит. –
Сеңелемне усал эт куркыткач, хәзер ул бер үзе генә урамга чыкмый.

31. Җөмләләрдән иярчен вакыт җөмләләр ясап языгыз.
Үрнәк: Поезд станциягә килеп җитте. Бөтен юлчылар да вагоннардан чыктылар. – Поезд станциягә килеп җиткәч, бөтен юлчылар да вагоннардан чыктылар.
1) Җәйге җылы яңгыр явып үтте. Агачлар иркен сулыш алдылар. –
Җәйге җылы яңгыр явып үткәч, агачлар иркен сулыш алдылар. –
Когда прошёл тёплый летний дождь, деревья вольно вздохнули.
2) Җәй җитте. Мин әтием белән бергә бакчада эшләячәкмен. –
Җәй җиткәч, мин әтием белән бергә бакчада эшләячәкмен. –
Так как прошло лето, я вместе с отцом буду работать в саду.
3) Бөек Ватан сугышы башланды. Халык өчен авыр еллар килде. –
Бөек Ватан сугышы башлангач, халык өчен авыр еллар килде. –
Когда началась ВОВ, для народа настали тяжёлые годы.
4) Авылдан әбиемнән озак хат килмәде. Без бик борчылдык. –
Авылдан әбиемнән озак хат килмәгән, без бик борчылдык. –
Когда из деревни от бабушки долго не приходило письмо, мы очень беспокоились.
5) Укулар тәмамланды. Без абыем белән Мәскәүгә туганнарыбызга кунакка киттек. –
Укулар тәмамланган, без абыем белән Мәскәүгә туганнарыбызга кунакка киттек. –
Когда закончились занятия, мы со старшим братом поехали в Москву на каникулы.
6) Укытучы авырган. Бер ай чамасы диярлек тарих дәресе булмады. –
Укытучы авырган, бер ай чамасы диярлек тарих дәресе булмады. –
Когда учитель заболел, почти около месяца не было уроков истории.

32. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән фигыльләрнең тиешнлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Яз башлангач, кошлар безнең якларга кайталар. –
С началом весны птицы возвращаются в наши края.
2) Абыем безгә институтка укырга керүе турында хәбәр иткач, без бик шатландык. -
Мы очень радовались, когда мой старший брат объявил нам о поступлении в институт.
3) Укулар беткәч, имтиханнарны биргәч, без диңгез буена ял итәргә барырга җыенабыз. –
Когда учёба закончится, когда мы сдадим экзамены, собираемся поехать отдыхать на море.
4) Сабантуй җиткәч, мәйданга төрле яктан халык агыла башлады. –
Когда наступил Сабантуй, на площадь с разных сторон начали приходить люди.
5) Автобус озак килмәгәч, без кире кайтып киттек. –
Так как автобус долго не приходил, мы пошли обратно.
6) Әнием эштән кайткач, өй ямьләнеп китә –
Когда мама возвращается с работы, дом становится уютным.
7) Күршебез еш авырый башлагач, әнием аның янына һәр көн хәл белергә керде. –
Когда наш сосед начал часто болеть, мама каждый день заходила к нему узнать о его здоровье.
(Килмә, башла, бир, җит, башлан, бет, кайт, ит.)

33. Җәя эчендәге фигыльләрдән хәл фигыльләр ясап, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Урамга яңа велосипедымны алып чыккач, минем яныма дусларым йөгереп килделәр. –
Когда вышел на улицу с новым велосипедом, мои друзья ко мне сбежались.
2) Җылы юрганга төренеп утыргач, бала туңмый башлады. –
Посидев укутанным в тёплое одеяло, ребёнок перестал мёрзнуть. 
3) Туплары юл уртасына тәгәрәп киткәч, балалар аптырап калдылар. –
Когда их мячи закатились на середину дороги, дети оторопели.
4) Ул бик курыкты һәм кычкырып җибәрде. –
Он очень испугался и громко закричал.
5) Таныш йорт янына килеп җиткәч, мин туктап калдым һәм читкәрәк китеп көтә башладым. –
Подойдя к знакомому дому, я остановился и, отойдя в сторону, принялся ждать.
6) Үз әйберләрен кешегә бирергә яратмады, ул башкаларның да әйберләрен сорамый иде. – Свои вещи людям давать не любил, и чужие не просил.

Из учебника Сабирова «Изучить легко»
1. Анда барганчы, мин концертка барам.
До того, как пойти туда, я пойду на концерт.
2. Анда барганчы, мин концертка барам.
Вместо того, чтобы пойти туда, я пойду на концерт.
В первом случае деепричастие обозначает действие, которое предшествовало основному. Во втором случае – действие, которое субъект намеревается сделать вместо основного.
Правильный вариант перевода можно выбрать, только опираясь на контекст.

Биремнәр

36. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Син яңадан шалтыратканчы – чем ты снова позвонишь;
мин өйләр җыештырганчы – пока я не убрался в домах;
әтием эштән кайтканчы – до того, как отец вернётся с работы (пока отец не вернулся);
кунаклар чакырганчы – до того, как придут гости (пока не пришли гости);
чәй кайнаганчы – пока чай не закипел;
токмач кискәнче – пока не порезал лапшу;
укытучы тактаны сөрткәнче – пока учитель не вытер доску;
өй эшләрен әзерләгәнче – пока не сделал домашнюю работу;
көз җиткәнче – пока не наступила осень;
дәрескә соңга калганчы – пока не опоздал на урок.

37. Тәрҗемә итегез.
а) Тәнәфес беткәнче уйнап ал – поиграй, пока перемена не закончилась;
җавап биргәнче уйламадың – до того, как дал ответ, ты не думал;
акчаңны биргәнче сана – до того, как дашь деньги, посчитай;
яза башлаганчы укып чыктык – до того, как начали писать, мы закончили читать;
ятлаганчы укыдым – я читал, пока не выучил наизусть.

б) Сорамыйча алганчы, сатып ал - лучше купи, чем брать без спроса;
укымыйча утырганчы, эшлә – работай, чем сидеть не читая;
бии-бии җырлаганчы, бер матур җыр җырла – лучше спой красивую песню, чем петь танцуя;
ашыгып эшләгәнче – чем торопясь, работать;
су коенмыйча кайтканчы – чем возвратиться, не искупавшись;
юкка сөенеп утырганчы – чем напрасно сидеть, радуясь;
көтеп басып торганчы – чем стоять, ожидая;
өйрәнмичә килгәнче – чем придти, не изучив;
йөгереп арганчы – чем бегать до усталости;
белмичә сөйләгәнче – чем говорить, не зная;
кызганып елаганчы – чем плакать, жалея; (кызгану - жалеть)
яратмыйча яшәгәнче – чем жить, не любя.

38. Сорауларга җавап языгыз.
1) Ашарга утырганчы, син нишлисең? – Что делаешь, прежде чем сядешь есть?
Ашарга утырганчы, кулларымны юам.
2) Әниең эштән кайтканчы, син өйне җыештырасыңмы? – Прежде чем твоя мама придёт с работы, ты прибираешь дом?
Әйе, әниең эштән кайтканчы, мин өйне җыештырам.
3) Бакчага чыгып киткәнче, иртән һава торышы нинди иде? – До того, как ушли в сад, утром какая погода была?
Бакчага чыгып киткәнче, иртән һава торышы яхшы иде.
4) Син урамда төн җиткәнче йөрисеңме? – Ты на улице до наступления ночи гуляешь?
Юк, мин кичке сәгать тугызга кадәр өйгә кайтырга тиеш. – Я до 9 вечера должен возвратиться домой.
5) Җавап биргәнче, укучы нишләргә тиеш? – Что должен сделать ученик, прежде чем даст ответ?
Җавап биргәнче, укучы уйларга тиеш. - Прежде чем дать ответ, ученик должен подумать.
6) Дәресләрне әзерләгәнче, син телевизор карыйсыңмы? – Смотришь ли телевизор до того, как приготовишь уроки?
Дәресләрне әзерләгәнче, мин телевизор карамыйм.

39. Тәрҗемә итегез.
1) Поезд станциягә килеп җиткәнче үк, пассажирлар җыена башладылар. –
Ещё до того, как поезд подошёл к станции, пассажиры начали собираться.
2) Салкыннар башланганчы, кышкы аяк киемнәре сатып алырга кирәк икән әле. –
До начала холодов нужно купить ещё зимнюю обувь, оказывается.
3) Мин сине армиягә киткәнче бер дә күрмәдем бугай, никтер хәтерләмим. –
Я тебя до того, как ушёл в армию, вроде бы никогда не видел, не припомню почему-то.
4) Ул гел шулай, тавышы беткәнче җырлый-җырлый да аннары атна буе сөйләшә алмыйча йөри. –  Он всегда так, поёт и поёт, пока голос не потеряет, а потом всю неделю говорить не может.
5) Диләрә бүген шигырь ятлады, аны мәктәпкә барып җиткәнче кабатлап барды. –
Диляра сегодня стихотворение учила, всю дорогу до школы шла, его повторяя.
6) Бу китапны укып чыкканчы, әле бик күп вакыт үтәр. –
Прежде чем эту книгу дочитаю, ещё очень много времени пройдёт.
7) Эшчеләр барысы да җыелганчы, бригадир үзе дә килеп җитте. –
До того, как все все рабочие собрались, уже и сам бригадир пришёл.
8) Марат сигез яшенә җиткәнче, аны әбисе тәрбияләде. –
Пока Марату семь лет не исполнилось, с ним нянчилась бабушка.
9) Яктырганчы вакыт күп әле, бераз йоклап алыгыз. –
Пока до рассвета ещё много времени, немного поспите.
10) Директор килеп җиткәнче, укытучылар арасында җитди сөйләшү булды. –
Пока не пришёл директор, между учителями были серьёзные разговоры. 
11) Агач башына менгәнче, ничек төшү турында уйларга кирәк иде. –
Пока не залез на верхушку дерева, надо было подумать как спускаться.

40. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле фигыльләрне куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Көне буе телевизор караганчы, бераз һава сулап кайт. –
Вместо того, чтобы весь день смотреть телевизор, выйди немного подышать воздухом.
2) Әнием күргәнче, бу пыяла ватыкларын тизрәк җыештырып куйдым. –
Пока мама не заметила, разбитое стекло скорее убрал.
3) Тугызынчы катка кадәр җәяү менгәнче, башым әйләнә башлады. –
Пока до 9-го этажа пешком поднимусь, голова начинает кружиться.
4) Дусларыңа сөйләгәнче, бу турыда яхшылап уйладыңмы? –
До того, как его друзьям рассказал, ты хорошенько об этом подумал?
5) Кар яуганчы, яфракларны җыеп яндырырбыз. –
Пока не пошёл снег, собрав, сожгём листья.
6) Кызлар сөйләшеп бетергәнче, бәлеш тә пеште. –
Пока девушки наговорились, и бялиш испёкся.
(Күргәнче, сөйләгәнче, менгәнче, яуганчы, бетергәнче, караганчы.)

41. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
До моего прихода (до того как я приду) – мин килгәнче;
до тех пор пока не выучит – өйрәнеп (хәзерләп) бетергәнче;
до того как он отпустил – ул (чыгарып) җибәргәнче;
чем ловить мелкую рыбу – вак балык тотканчы;
пока не скажешь – син әйткәнче;
чем спорить здесь – монда сүз көрәштергәнче;
прыгали до упаду – егылганчы сикердек;
до нашего возвращения – без кайтганчы;
до того, как пойти встречать гостей – кунакларны каршыларга барганчы;
прежде чем он рассердится – ул ачуланганчы;
до того, как вы поздравили – сез котлаганчы;
чем сидеть плакать – елап утырганчы.

42. Тәрҗемә итегез.
Күргәнче әйтмим – күрмичә әйтми – пока не увижу, не скажу – не увидев, не скажу;
үтеп киткәнче көлмәдек – үтеп китмичә көлмәдек – пока не ушли, мы не смеялись – не уйдя, не смеялись;
елаганчы туктамаган – еламыйча туктамаган – пока не заплакала, не остановилась – не заплакав, не останавливалась;
күргәнче ышанмадым – күрмичә ышанмадым – пока не увидел, не поверил – не увидев, не верил;
үзем эндәшкәнче танымады – үзем эндәшмичә танымады – пока сам не окликнул, он не узнавал – не узнавал, не будучи мной окликнутым;
сораганчы булышмаганнар – сорамыйча булышмаганнар – пока не попросил, они не помогали – не попросив разрешения, не помогали;
килеп бәрелгәнче аңламадың – килеп бәрелмичә аңламадың – ты не понимал, пока не ударился – не ударившись, ты не понимал.

43. Фигыльләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Пешергәнче ашама – пешермичә ашама – не ешь, пока не сварилось - не ешь, не сварив;
Юганчы тимәгез – юмыйча тимәгез – не трогайте, пока не помыли - не помыв, не трогай;
белгәнче алмадык – белмичә алмадык – не брали, пока не узнали - не узнав, не брали; 
күрсәткәнче онытмаган – күрсәтмичә онытмаган – пока не показал, не забывал - не забыл, (даже) не показав;
тапканчы туктамыйсың – тапмыйча туктамыйсың – пока ты не найдёшь, не останавливаешься;
кычкырганчы чишенмәгәннәр – кычкырмыйча чишенмәгәннәр - пока не прикрикнули, не раздевались - без крика не раздевались;
ватылганчы уйныйсыз – ватылмыйча уйнамыйсыз - играете, пока не разбилось - не играете, не разбив.

44. Фигыльләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Киеп карамыйча алма – киеп караганчы алма – не бери, не примерив – пока не примерил, не бери.
Югалтмыйча эзләмә – югалтканчы эзләмә –
не потеряв, не ищи – не ищи, пока не потерял;
сөйләшмичә рөхсәт итмим – сөйләшкәнче рөхсәт итмим –
не поговорив, не разрешаю – не разрешаю, пока не поговорю;
әзерләнмичә имтиханга бармыйлар – әзерләнгәнче имтиханга бармыйлар –
не подготовившись, на экзамен не ходят – пока не подготовились, на экзамен не идут;
шалтыратмыйча тынычланмады – шалтыратканчы тынычланмады –
не позвонив, не успокоился - пока не позвонил, не успокоился;
тегеп бетермичә, киеп күрсәтмим – тегеп бетергәнче, киеп күрсәтмим –
не дошитое не надену и не покажу – пока не дошила, не надену и не покажу;
бармак белән төртеп күрсәтмичә, игътибар итмәгәнсең - бармак белән төртеп күрсәтгәнче, игътибар итмәгәнсең  -
пока не показали пальцем, ты не обращал внимания;
акча бирмичә, риза булмаган - акча биргәнче, риза булмаган –
без денег не соглашался – пока не дали деньги, не соглашался.

45. Тәрҗемә итегез.
1) Утны сүндермичә, Алия йоклап китә алмаган. –
Алия не могла заснуть, пока не выключили свет.
2) Үзен күргәнче, сеңлем безгә ышанмады. –
Сестренка нам не поверила, пока сама не увидела.
3) Кичке ашыңны ашап бетермичә, беркая да бармыйсың. –
Никуда не пойдешь, пока не поужинаешь.
4) Әниеңне тынычландырмыйча, син чыгып китмә инде. –
Не успокив маму, не уходи, пожалуйста.
5) Тозын кабып карамыйча, ашка тоз салмыйлар. –
Не попробовав соль, суп не солят.
6) Урамнан тавыш ишетелгәнче, без ул турыда искә дә алмадык. –
Пока с улицы не донёсся голос, мы об этом и не вспоминали.
7) Укытучы рөхсәт бирмичә, икенче урынга күчеп утырмасыннар. –
Пока учитель не даст разрешение, пусть они на другое место не пересаживаются.

46. Җөмләләрне үрнәктәгечә языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Апам кайтканчы, урамга чыкмыйм.– Апам кайтмыйча, урамга чыкмыйм.
- Пока старшая сестра не вернётся, я на улицу не выйду.
– До возвращения старшей сестры я на улицу не выйду.
1) Күлмәген үтүкләп биргәнчә, энем барыбер киенмәде. –
Күлмәген үтүкләп бирмиче, энем барыбер киенмәде. –
Братишка всё равно не оделся, пока ему рубашку не погладила.
Не погладив рубашку, братишка всё равно не оделся.
2) «Курск» корабле батканчы, беркем берни белми иде. –
«Курск» корабле батмыйча, беркем берни белми иде.
Пока корабль «Курск» не затонул, никто ничего не знал.
3) Авылдан хәбәр килгәнче, мин бер дә борчылмаган идем.
Авылдан хәбәр килмичә, мин бер дә борчылмаган идем.–
Пока из деревни не пришли известия, я совсем не беспокоился.
4) Егетең яңа адресын җибәргәнче, син аңа хат яза алмаячаксың. –
Егетең яңа адресын җибәрмиче, син аңа хат яза алмаячаксың. –
Пока твой парень новый адрес не пришлёт, ты не сможешь ему письмо написать.
5) Әнием кибеттән ипи алып кайтканчы, без кичке ашны ашарга утырмадык. –
Әнием кибеттән ипи алып кайтмыйча, без кичке ашны ашарга утырмадык. –
Пока мама не принесла хлеб из магазина, мы не садились ужинать.
6) Көз җиткәнче, синең дә буш вакытың булмас инде. –
Көз җитмиче, синең дә буш вакытың булмас инде. –
Пока не наступит осень, у тебя не будет свободного времени.

47. Тәрҗемә итегез.
1) До того как ты придешь, схожу-ка в магазин. –
Син килгәнче,  кибеткә барып килим.
2) Пока мы отдыхали, сын приготовил чай. –
Без ял иткәндә, улым чәй әзерләде.
Без ял иткәнче, улым чәй әзерләде.
Без ял иткән арада, улым чәй әзерләде.
3) Прежде чем учить меня, сначала сама научись правильно разговаривать. –
Миңа өйрәткәнче, башта үзең дөрес сәйләргә өйрән. 
4) Чем гулять до ночи, подумал бы о матери. –
Төнгә кадәр йөргәнче, әниең турында уйлар идең.
5) Постой здесь до тех пор, пока папа тебя не позовет. –
Сине әтиең чакырганчы, монда басып тор.
6) Чем сидеть и спорить, сходите искупайтесь. –
Сүз көрәштереп утырганчы, су коенып килегез.
7) До наступления осени мы так выросли, что учительница нас с трудом узнала. –
Көз җиткәнче без шулай үстек, шуңа күрә укытучы безне көч-хәл белән таныды.
8) Чем искать меня повсюду, подождал бы здесь. –
Мине бар җирдән әзләгәнче, монда көтеп торыр идең.
9) До окончания школы он был такой озорной, как маленький ребенок. –
Мәктәпне тәмамлаганчы, ул кечкенә бала кебек иде.
10) Чем обиженно молчать, попроси у бабушки прощения.
Сөйләшмичә йөргәнче, әбиеңнән гафу итүне сора.

48. Мәкальләрне тәрҗемә итегез, рус телендә шуңа охшаш эквивалентын табыгыз.
1) Кыш җиткәнче – чанаңны, җәй җиткәнче, арбаңны әзерлә. –
Пока не пришла зима, готовь сани, пока не пришло лето – телегу.
Готовь летом сани, а зимой телегу.
2) Сәламәтлегең турында авырганчы борчыл, авыргач соң була.
3) Бер тапкыр кискәнче, җиде тапкыр үлчә. –
Пока один раз не отрезал, семь раз отмерь.
Семь раз отмерь, один отрежь.
4) Көймәң киң булганчы, күңелең киң булсын. –
Чем иметь широкую лодку, лучше иметь широкую душу.
5) Кешедән көлгәнче, үзеңне бел. –
Чем смеяться над людьми, лучше на себя посмотри.
6) Ятып калганчы, атып кал. –
Лучше выстрелить, чем остаться лежать.
7) Йөз сум акчаң булганчы, йөз дустың булсын. –
Чем иметь 100 рублей, лучше имей 100 друзей.

49. Җөмләләрне туры китереп, иярчен вакыт җөмләләр төзегез.   

Җәй үткәнче, (пока не прошло лето)	ремонт ясарга кирәк. (нужно делать ремонт)
Кунаклар килгәнче, (пока не пришли гости)	әнием өстәл әзерләде. (мама готовила стол)
Самолет Мәскәүгә җиткәнче, (пока самолёт не прилетел в Москву)	мин йокладым да йокладым. (я всё время спал)
Ачкычны тапканчы, (пока не нашли ключ)	без беркая да чыкмадык. (мы никуда не выходили)
Бензин беткәнче, (пока не кончился бензин)	егетләр машинада йөрделәр. (парни ездили на  машине)
Мин керне юып бетергәнче, (до того, как я закончила стирку)	салкын су да бетте. (закончилась холодная вода)
Кәрзиннәребез тулганчы,  (до того, как наполнились корзины)	яңгыр ява башлады. (пошёл дождь)
Әбием мине дәвалаганчы, (до того, как бабушка меня вылечила)	сеңлемә дә салкын тиде. (и сестрёнка заболела)
Вакытны бушка уздырганчы, (чем попусту тратить время)	берәр файдалы эш эшлә. (лучше делать какую-нибудь полезную работу)
Әнием бер тәрәзә буяганчы, (пока мама красила одно окно)	әтием өчне буяды. (папа выкрасил три)

50. Гади җөмләләрдән иярчен вакыт җөмләләр төзегез. (Из простых предложений составьте временные придаточные предложения.)
Үрнәк: Бәйрәм башланды. Халык мәйданга җыелды.– Бәйрәм башланганчы, халык мәйданга җыелды. Халык мәйданга җыелганчы, бәйрәм башланды.
Пока праздник не начался, на площади собирался народ. –
До того, как на площади собрался народ, начался праздник. –
1) Ярты төн җитте. Гармун тавышы тынмады. – Наступила полночь. Не смолкла гармонь.
Ярты төн җиткәнче, гармун тавышы тынмады. – Пока не наступила полночь, не смолкала гармонь.
Гармун тавышы тынмыйча, ярты төн җитте. – Гармонь не смолкла, наступила полночь.
2) Хуҗаның ашы пеште. Без елга буйларын әйләнеп кайттык. – У хозяйки суп сварился. Мы вернулись на берег реки.
Хуҗаның ашы пешкәнче, без елга буйларын әйләнеп кайттык. До того, как у хозяйки суп сварился, мы вернулись на берег реки.
Без елга буйларын әйләнеп кайтканчы, хуҗаның ашы пеште. До того, как мы вернулись на берег реки, у хозяйки суп сварился.
3) Айрат йокысыннан уянды. Алмаз торып чәй әзерләде. – Айрат проснулся. Алмаз, встав,  приготовил чай.
Айрат йокысыннан уянганчы, Алмаз торып чәй әзерләде. – Пока Айрат не проснулся, Алмаз, встав, приготовил чай.
Алмаз торып чәй әзерләгәнче, Айрат йокысыннан уянды. – Айрат проснулся до того, как Алмаз встал и приготовил чай.
4) Атлы чана килеп туктады. Зилә хатын язып бетерде. – Запряжённые сани остановились, как вкопанные. Жена Зиля закончила писать.
Атлы чана килеп туктаганчы, Зилә хатын язып бетерде. – До того, как запряжённые сани остановились, Зиля закончила писать письмо.
Зилә хатын язып бетергәнче, атлы чана килеп туктады. – До того, как Зиля закончила писать письмо, сани остановились.
5) Яңгыр ява башлады. Без печәнне җыеп алдык. – Начал идти дождь. Мы убрали всё сено.
Яңгыр ява башлаганчы, без печәнне җыеп алдык.  – До того, как начал идти дождь, мы убрали всё сено.
Без печәнне җыеп алганчы, яңгыр ява башлады. – До того, как убрали всё сено, начался дождь.

51. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне чагыштырыгыз. (Переведите. Сравните деепричастия.)
1) Кунакка барганчы, мин бүген өйдә генә калыр идем. –
Чем идти в гости, лучше бы я сегодня дома остался.
Кибеткә барганчы, башта өйне җыештырып алырга кирәк. –
До того, как пойду в магазин, сначала нужно весь дом прибрать.
2) Сезгә һаман-һаман әйткәнче, үзем эшләсәм, яхшырак булыр иде. –
Чем вам непрерывно говорить, лучше было бы, если бы сам сделал.
Апаң әйткәнче, мин синең яңа эш урыныңны белми идем. –
Пока твоя сестра не сказала, я не знал твоё новое место работы.
3) Вакытны бушка үткәргәнче, берәр кирәкле эш эшләргә кирәктер. –
Чем время впустую проводить, лучше какую-нибудь нужную работу нужно делать.
Класста җыелыш үткәргәнче, башта балалар белән аерым-аерым сөйләшеп карасак, яхшырак булмасмы?
До того, как в классе собрание провели, не лучше бы было, если бы мы вначале с детьми с каждым по отдельности поговорили?

вакыт үткәнен сизмәдек — мы не заметили, как прошло время

52. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрне табыгыз.
1) Яз җиткәч, кошлар җылы яклардан кайтканчы, без бик матур сыерчык оялары ясап куябыз. – До того, как наступит весна и птицы возвратятся из тёплых краёв, мы наделаем красивых скворечников.
2) Вакыт үткәнне дә сизмичә, кыңгырау шалтыраганчы ук, укучылар, сөйләшә-сөйләшә, классларга кереп утырдылар. – Не заметив, как прошло время, ещё до того, как зазвенел звонок, ученики, разговаривая, заходили и усаживались в классах.
3) Энем көндәлеген карагач, дәресләрен әзерләгәнче, башта китап-дәфтәрләрен әзерләп куя. – Мой братишка, заглянув в дневник, прежде чем делать уроки, вначале книжки-тетрадки раскладывает. 
4) Нәрсәдер эшләгәнче, башта ашыкмыйча уйларга өйрән. – Прежде чем что-то делать, научись вначале не торопясь подумать.

53. Нокталар урынына тиешле кушымчаларны куеп, текстны күчереп языгыз.
КЕШЕ ӘЙБЕРЕ - Чужая вещь
Укучылар дәфтәрләренә язарга керештеләр. - Ученики принялись писать в своих терадях.
Шулчак Рәсимнең күзе алгы партада утыручы Илһам кулындагы ручкага төште. - В этот момент взгляд Расима упал на ручку, которая была в руке сидящего впереди Ильхама. 
Бик матур ручка иде ул: үзе алтынсу төстә, тәрәзәдән төшкән кояш нурында балкып тора. - Это была очень красивая ручка: сама золотистая, сияет в падающем из окна солнечном луче.
Рәсим, күзен дә алмыйча, ручкага карап торды. - Расим сидел, не отрывая от ручки глаз.
Өй эшен язарга да онытты, звонокны да ишетмәде. - И домашнее заданье забыл записать, и звонок не услышал.
– Их, минем дә шундый ручкам булса, – дип кызыкты ул. - Эх, если бы и у меня такая ручка была, - позавидовал он.
Тәнәфескә чыккач та, башка дәресләрдә утырганда да, Рәсимнең башында гел шул ручка гына булды. - И когда на перемену вышел, и на других уроках сидел, в голове Расима всё время только эта ручка была.
Дәресләр тәмамлангач, Илһам, ашыкмыйча гына, сумкасына китап-дәфтәрләрне тутыра башлады. - Когда уроки закончились, Илхам не торопясь начал складывать в портфель книжки-тетрадки.
Шул вакыт Рәсим парталар арасыннан ышкылып узды, сиздермичә генә, юл уңаена теге матур ручканы эләктереп тә алды һәм кесәсенә салып та куйды. - В это время Расим, прошмыгнув мимо парт, незаметно по пути эту красивую ручку подхватил и в свой карман положил. 
(Р. Гыйззәтуллин буенча)