Қазақ халық ертегілері

[Мечтатель]

Және ойлады: «анықтап қарайыншы, әгар мылтықтың оғы өткен болса, қан аққан шығар, әгар қан ақпаса, Құдайдың маған жіберген бір қазасы ғой», — деп атқан жерін қараса, бір-бірлеп қан тамып қалыпты, екінші атқан жерін келіп қараса, қан тамшылап ағып қалған екен. Мергеннің көңілі аз қуанғандай болып, таң атқан соң ізіменен біраз жерге барып еді, алдында бір үңгір тас көрінді. Қатынның ізі сол үңгірге кіріпті. Мерген мылтығын қолына алып, дыбыстап әрі-бері жүрді, қатынның дыбысы шықпады.

Что разобрал:

И (және) подумал (ойлады): "Выяснив (анықтап) ? (қарайыншы), если (әгар) ружейная пуля (мылтықтың оғы) прошла (өткен болса), кровь истекшая (қан аққан) выходит (шығар), если (әгар) кровь не бежит (ақпаса), от Бога (Құдайдың) мне (маған) послана (жіберген) смерть (бір қазасы)"  - посмотрел (қараса) место (жерін) куда выстрелил (атқан), одна за другой (бір-бірлеп) (капли) крови (қан) накапаны (тамып қалыпты), к месту второго выстрела (екінші атқан жерін) подойдя (келіп) увидел (қараса), кровь потоком истекла (қан тамшылап ағып қалған екен). Настроение стрелка (Мергеннің көңілі) будто немного улучшилось (обрадовалось) (аз қуанғандай болып), после того как занялась заря (таң атқан соң) по ее следам (ізіменен) к некоторому месту (біраз жерге) пошел (барып еді), впереди (алдында) пещера (бір үңгір) камень (тас) виднелась (көрінді). Следы женщины (Қатынның ізі) в ту пещеру (сол үңгірге) входили (кіріпті). Стрелок свое ружье в руку взяв (Мерген мылтығын қолына алып), подав голос (дыбыстап), туда-сюда походил (әрі-бері жүрді), голос женщины (қатынның дыбысы) не вышел (шықпады)"

[Мечтатель]

Мерген келіп қараса, үңгірден аяғы шығып, қатын өліп қалыпты. Аттан түсіп, аяғынан тартып алды.

"Войдя, стрелок увидел (Мерген келіп қараса), из пещеры (үңгірден) свою ногу (аяғы) высунув (шығып), женшина умерла (қатын өліп қалыпты). Сойдя с коня (Аттан түсіп), он её ногу (аяғынан) потянул (тартып алды)"

[Мечтатель]

Қараса, дамбалы жоқ, адамнан ешбір бөтен жері көрінбейді «Бұл қалай? Қолын көрейінші!» деп қараса, екі қолының алақаны пышақтың жүзіндей көк темір екен, саусақтарының ұшы найзадай өткір, тасқа кіріп кетеді. Мерген бір қолын кесіп алды.

"Посмотрел, штанов нет (дамбалы жоқ), от человека (адамнан) ничего отличного (?) (ешбір бөтен жері) не было видно (көрінбейді) "Как это? (Бұл қалай?) Надо (?) увидеть (көрейінші) её руки (Қолын)!". Посмотрел, ладони (алақаны) двух её рук (екі қолының) были из синего железа (көк темір екен), как лезвие ножа (пышақтың жүзіндей), кончики (ұшы) её пальцев (саусақтарының) остры (өткір) как копьё (найзадай), в камень (тасқа) вонзились (кіріп кетеді). Стрелок одну её руку (бір қолын) отрезал (кесіп алды)"

[Мечтатель]

Ойлады: «Мұның еркегі бар шығар, бір жақтан келіп қалар!», — деп атына мініп, жүріп кетті.

Подумал: "Этой (Мұның) муж (еркегі) наверное, есть (бар шығар), откуда-то (бір жақтан) придёт (келіп қалар!)!" - сев на своего коня (атына мініп), ушёл (жүріп кетті)

[Мечтатель]

Бұрынғы атқан аңның терісін, мүйізін бір жерге жиып қойды да, мұнан басқа бір тауға келді: қараса, бұғы-марал көп екен.

Прежде (Бұрынғы) настрелянных (атқан) зверей (аңның) шкуры (терісін), рога (мүйізін) в одно место (бір жерге) сложил (жиып қойды) и отсюда (да, мұнан) к другой горе (басқа бір тауға) пришёл (келді): посмотрел, оленей и маралов много (бұғы-марал көп)

[Мечтатель]

Бір бұғыны атайын деп, жасырынып келіп, мылтығын сығаласа, қолы дірілдеп ата алмады.

"Одного оленя (Бір бұғыны) застрелю (атайын) (подумал) - подкравшись (жасырынып келіп), ружье нацелил (мылтығын сығаласа), его рука (қолы), задрожав (дірілдеп), не выстрелила (ата алмады)"

[Мечтатель]

«Бұл не хикаят» деп басын көтеріп қараса, сол атқалы тұрған бұғының бергі жағында бір қамшыдай ақ нәрсе қимылдайды.

"Что это (Бұл не) за история (хикаят)?" - подняв голову (басын көтеріп), посмотрел -  по эту сторону (бергі жағында) от того оленя, которого собирался застрелить (сол атқалы тұрған бұғының) двигалось (қимылдайды) что-то белое (ақ нәрсе), похожее на хлыст (бір қамшыдай)

[Мечтатель]

«Не де болса атайын», — деп мылтығымен атып еді, жоқ болып қалды. Келіп қараса, бір жылан, басы көк темір екен, мойынын үзіп түскен екен. Басын кісесіне салып, мерген және жүріп кетті.
"Будь что будет, выстрелю" - выстрелил из ружья, ничего не осталось. Подойдя, посмотрел - змея, её голова из синего железа, оторванная от шеи. Положив (салып) голову в свой пояс (кісесіне), стрелок ушёл"

[Мечтатель]

«Бұл тауда тағы да оқ жылан бар шығар, өзге бір тауға барайын!», — деп келе жатса, саны жыбырлапты, біраздан соң саны ауырыпты.
"На этой горе (Бұл тауда) снова (тағы) стрела-змея (оқ жылан) наверное появится (бар шығар), к какой-нибудь другой горе (өзге бір тауға) пойду (барайын)! - пока подъезжал, его бедро зашевелилось (чем-то) (саны жыбырлапты), через некоторое время (біраздан соң) бедро заболело (ауырыпты)

«Не болды?» деп қараса, кісесі тесіліп қалыпты, тоны-шапаны, көйлек-дамбалы тесіліп, санына батыпты. Қорқып, басты тастап кетті.
"Что это было?"- посмотрел, пояс прорван, халат прорван, штаны прорваны, бедро его пронзено (в него погрузилось). Испугавшись, голову выбросил.

[Мечтатель]

Кешке таман және бір тауға келіп қонды. Ертең ерте қараса бір өзенге ел қонып, биесін байлап жатыр, үйлері аппақ, күнге шағылысады. Мерген мұны көріп, қайран қалып тұрды. «Бұл қалай? Бұл жерде ел жоқ еді, қайдан келіп қалды? Жау ма, ел ме? Адам ба, пері ме? Енді не де болса, барайын, мені бұлар да көрген шығар», — деп атына мініп келді.

Под вечер (Кешке таман) к ещё одной горе (және бір тауға) прибыв, остановился (келіп қонды). Утром посмотрел - у реки (бір өзенге) осев, народ своих кобыл (биесін) стреноживает, их юрты - белые-пребелые, солнце отражали. Стрелок, поглядев на это, был поражен. "Как это? На этой земле не было людей, откуда появились? Не враг ли, народ ли? Люди ли, пери ли? Будь что будет, теперь пойду, эти меня, наверное, видели" - и сев на коня, подъехал.

[Мечтатель]

Жылқышылары құлын қуып жүр, құрықтары алтын-күміс, ешбіреуі мергенге көзін салмады.
Пастухи их жеребят преследуют, укрюки (арканы) их из злата-серебра, никто на стрелка не "кладёт" глаз.

[Devorator linguarum]

Ертең ерте қараса бір өзенге ел қонып

Утром посмотрел - у реки (бір өзенге) осев, народ

Не "переночевав"?

биесін байлап жатыр

своих кобыл (биесін) стреноживает

Не "привязывает"?

[Мечтатель]

биесін байлап жатыр

своих кобыл (биесін) стреноживает

Не "привязывает"?

Да, да, байлау - "привязывать".
Немного не туда меня понесло.

[Мечтатель]

Ертең ерте қараса бір өзенге ел қонып

Утром посмотрел - у реки (бір өзенге) осев, народ

Не "переночевав"?

қону

I 1) спускаться, опускаться, приземляться, садиться (о птице, самолете); үйдің үстіне құс қонды на крышу села птица;- ол кезде бұл ара ұшақ қонатын жер еді в то время на этом месте приземлялись самолеты2) останавливаться, располагаться на житье;- көш көлдің жағасына қонды кочевье остановилось у озера3) ночевать, останавливаться на ночлег;- біз жатақханада қондық мы ночевали в общежитии4) садиться, усаживаться;- располагаться на чем-л. для поездки;- ол атқа қонды он сел на коня;- бақ қонды счастье привалило (букв. счастье пpишло); күн ұясына қонды солнце закатилось (букв. солнце село в свое гнездо);5) быть соразмерным;- впору, как раз, по мере;- быть к лицу;- костюм оған қона кетті костюм оказался ему как разұшарын жел, қонарын сай біледі о человеке, у которого нет постоянного местожительства (букв. куда лететь - знает ветеp, где остановиться - знает лог)II и.д. от қону

"к одной реке спустившись"

[sail]

Қараса - это какая грамматическая форма? Какое наклонение?

Буквально "если посмотреть"?

Да, везде так объясняют, "если посмотреть", "если придёт" и тд. Пишут условное наклонение.
Но в данном случае это не то.
Не знаю как объяснить. Попробую объяснить на примерах.

Неше күн жол жүріп, бір үлкен тауға келіпті: қараса, тауда адам жүрген жол жоқ.
-"Несколько дней пропутешествовав, к одной большой горе подошел: если посмотреть (искать), нет на горе хоженой человеком дороги"

...посмотрел (или смотрит), а на горе хоженой человеком дороги нет (выяснилось после того, как он посмотрел).

Другие примеры:
Оянса, түсі екен - проснулся, а оказался сон.
Келсе, ешкім жоқ- пришёл, а никого нет (или оказалось, никого нет)
Терезеге қараса, қараңғы болып қалыпты (или қалған екен) - посмотрел в окно, оказывается, уже стемнело.

В общем, после -са/-се что-то выясняется, становится известным.

Понятно, здесь прямая речь:
"Своего коня (атын) оседлав (ерттеп), "верхом поеду (сяду) (мінейін)" сказав (деп), к своему седлу (ер тоқымына) подошел (келсе)"

И здесь форма "келсе"
Почему?

...келсе, ...киімі тілініп, шұрқ-шұрқ тесіліп қалыпты
Пришёл, а оказалось, что ...одежда была изрезана, продырявлена.

-са/-се, ...жатыр (екен)
После какого-то действия выясняется, что в тот момент происходило какое-то действие
Ерте қараса, ...бие байлап жатыр
Рано утром смотрит, а (те) ...привязывают кобыл
Бие байлау посмотрите в словаре.

[sail]

қону

2) останавливаться, располагаться на житье;- көш көлдің жағасына қонды кочевье остановилось у озера

[Мечтатель]

sail, спасибо за разъяснения!

Бір бурыл сақалды адам бие байлаған желінің басында тұр. Мерген соған келді. Қараса, желі арқаны жібектен. Мерген келіп сәлем берді, аузы қимылдағандай болып сәлем алды, дүниенің жүзін қап-қараңғы тұман басып кетті, ешнәрсе көрінбеді.

"Седобородый человек (бурыл сақалды адам) стоит (тұр) у начала (басында) привязи-жели (желінің), к которой дойных кобылиц привязали (бие байлаған). Мерген к нему подошел. Глядит, а веревка жели - из шелка. Подойдя, Мерген поздоровался - уста того, вроде придя в движение (қимылдағандай), ответили на приветствие (сәлем алды). Мир (дүниенің жүзін) заволок (басып кетті) тёмный-претёмный (қап-қараңғы) туман, ничего (ешнәрсе) не было видно (көрінбеді)"

[VFKH]

В общем, после -са/-се что-то выясняется, становится известным.

...келсе, ...киімі тілініп, шұрқ-шұрқ тесіліп қалыпты
Пришёл, а оказалось, что ...одежда была изрезана, продырявлена.

Можно еще перевести словосочетанием "вдруг обнаружил".

Караса - посмотрев, вдруг обнаружил
Келсе - придя, вдруг обнаружил
И т.д.

[Мечтатель]

Мерген иманын айтып, жанынан үміт үзіп тұрды. Бір мезгілде атын біреу жетелегендей болып, шылбырын тартты, аты жүрді. Бір жерге келіп қолтығынан тартты «түс!» дегендей болып, мерген түсті.
- Мерген стоял, произнеся отходную молитву (иманын айтып), почти утратив надежду (жанынан үміт үзіп). В то же время кто-то (біреу), будто бы поведя (жетелегендей болып) его коня (атын), потянул (тартты) за узду (шылбырын), его конь пошёл (аты жүрді). Дойдя до какого-то места (Бір жерге келіп), за подмышки его (қолтығынан) потянул (тартты), будто сказав "спускайся!" («түс!» дегендей болып), Мерген спешился (спустился) (түсті)"

[Мечтатель]

Етегінен тартты «жүр» дегендей болып, мерген жүрді. Бір жерде есік мысалды ашылды бір нәрсе, мергеннің мойнындағы мылтығы алынды.
Его за полу (Етегінен) потянули (тартты), будто (дегендей) сказав "иди" (жүр), стрелок пошёл. В одном месте открылось (ашылды) что-то (бір нәрсе) наподобие (мысалды) двери (есік), с шеи ? (мойнындағы) стрелка его ружье сняли.

[Мечтатель]

Мерген кіріп келсе, бір үлкен үй, алтын, күмістен бақандар бар, атлас, жібек кілемдер төсеген, қамқап, маңлық көрпелер қатарланып тұрыпты. Жүктің үстінен тоғыз қабат торғын көрпе өзі келіп төрдің алдына салынып жатыр, ішбір жаны бар нәрсе көрінбейді.
Мерген вошёл - большая юрта, поддерживающие шесты из золота и серебра, шелковые ковры разложены, шубы из выдриного меха (қамқап), халаты из серебряных нитей (маңлық), одеяла (көрпелер) - дальше не понимаю
На (үстінен) кошме (жүктің) 9 ярусов шелковое (торғын) одеяло само появилось (өзі келіп), перед (алдына) почетным местом (төрдің) сложилось (салынып жатыр), и ни одной живой души не было видно

[Мечтатель]

Мерген келіп есік алдына отырайын деп еді, бір нәрсе келіп көтеріп тастады, отырғызбай, етегінен тартқандай болып, төрдің алдына шығарды. Мергеннің есі кетіп отырды.
Мерген, войдя, "перед дверью усядусь" сказал - что-то, подойдя, (его) подняло, без посадки (отырғызбай), будто потянув (тартқандай) за полу (етегінен), к почетному месту (төрдің алдына) вывело (шығарды)
Память Мергена покинула (кетіп отырды)?
Бір мезгілде самауыр өзі келіп, дастархан өзі жайылып, неше түрлі жемістер салынып, шай құйылды екі шыныға. Бір шыныны мерген ішті, бір шыны өзі құйылып, ішіліп тұрды.
В то же мгновение сам собой появился самовар, сам расстелился дастархан, разложилось несколько разных фруктов, чай налился в две чашки. Мерген пил из одной чашки, а одна чашка сама наливалась и выпивалась.

[Мечтатель]

Мұнан соң бір күміс шараменен қымыз келді, ожауы алтын. Өзі сапырылып, алтын аяққа құйылып тұрды.
После того появился серебряный ? кумыса, с золотым черпаком. Сам размешавшись (Өзі сапырылып), в золотую пиалу-аяк налился.

[sail]

Шара - чаша
-менен - окончание падежа. Шараменен - с чашой.
Появилась целая серебряная чаша кумыса

көрпелер қатарланып тұрыпты.
одеяла (көрпелер) - дальше не понимаю

Одеяла в ряд стояли (лежали)

Мергеннің есі кетіп отырды.

Память Мергена покинула (кетіп отырды)?

Мерген сидел ошарашенный

с шеи ? (мойнындағы) стрелка его ружье сняли

Да, с шеи.
Значит ружьё было накинуто через голову на другое плечо. Поэтому мойнындағы.

В общем, после -са/-се что-то выясняется, становится известным.

...келсе, ...киімі тілініп, шұрқ-шұрқ тесіліп қалыпты
Пришёл, а оказалось, что ...одежда была изрезана, продырявлена.

Можно еще перевести словосочетанием "вдруг обнаружил".

Караса - посмотрев, вдруг обнаружил
Келсе - придя, вдруг обнаружил
И т.д.

Да, я в своём первом ответе так и перевёл. Там где про седлание было.

[Мечтатель]

Шара - чаша
-менен - окончание падежа. Шараменен - с чашой.
Появилась целая серебряная чаша кумыса

Стесняюсь спросить: почему "-менен", а не "-мен"? В чём разница?