Лингвофорум

Ә I татар теленең үз авазы; бер очраклар- да (мәс., икенче иҗектә) гом. төрки э дән (берәү, күрән, тәкә), икенче очракларда чит телләрдәге ä дән (бәндә, мәгәр, хаҗәт), өченче очракларда чит телләрдәге кайбер сузыкларның субституциясе буларак (бүрәнә, гәүдә, шәм) һәм, ниһаять, элекке а авазыннан палатальләшеп барлыкка килгән (балакай > бәләкәй, чандыр > чәлтер, ярашу > ярәшү).

Әхлак [әхлақ] - мораль, нравственность.
Әхлак нормаларын сакларга кирәк - нужно хранить моральные нормы.
Әхлакый сыйфатлар - моральные (этические) качества.
Әһә [әһә] - ага!
Әһә! Эләктеңме?! - ага! схватил (поймал)?!
Әһәмият [әһәмийәт] - смысл, значение, роль.
Рухи тормышта әдәбиятның әһәмияте зур.
Әһәмият бирергә (бирмәскә) - (не) придавать значения.
Бу проблемага әһәмият бирергә кирәк - на эту проблему нужно обратить внимание.
Әһәмиятле [әһәмийәтле] - важный; значительный.
Әһәмиятле вакыйгалар күп булды - было много значительных событий.
Әче [әче], ачы  [ачы] - кислый, горький.
Әче катык белән чәч юдым - я мыла голову (волосы) кислым катыком.
Әчергә [әче̌ргә], әчү, әчи - киснуть.
Камыр нык әчегән.
Сөт әчи - молоко киснет.
Әчкелтем [әчке̌лтем] - кисловатый.
Компотка әчкелтем тәм кергән - у компота получился кисловатый вкус.
Әчмуха [әчмуха] - восьмуха.
Бер әчмуха чәй 50 грамм була - одна осьмуха чая - 50 граммов.
Әшәке [әшәке] - плохой, похабный; пошлый; мерзкий.
Бу әшәке сүзләрне бүтен әйтмә! - эти плохие слова больше (впредь) не говори!
Әшнә [әшнә] - приятель, друг; свой человек.
Аның әшнәләре килеп керде - его товарищи заходили.

Әүвәл [әwвәл].
(нареч.)
1. раньше; сначала, сперва.
Әүвәл син сөйләп бир - сначала ты расскажи.
Әүвәл төшен, аннан сөйлә - сначала подумай, потом говори.
Әүвәл күреш, аннан сораш - (погов.) сперва поздоровайся, потом расспрашивай.
2. раньше, прежде, в прежнее время.
(см. тж. Әүвәлтен)
Әүвәл шулай итәләр иде - в прежнее время делалось так.
Иң әүвәл - прежде всего, раньше всего, первым делом, первым долгом.
3. (в сочет. со словами, передающими понятие времени) тому назад.
Бер ел әүвәл - год тому назад.
Моннан бер көн әүвәл - за день до этого.
(сущ.)
начало, начальная стадия.
Әүвәл һәм ахыр - начало и конец.
Әүвәл - (послел.) (в сочет. с именами в исх. п.) перед (кем, чем-л.); до, раньше (кого, чего), раньше (чем).
Cугыштан әүвәл - до войны.
Вакытыннан әүвәл - раньше срока.
Әүвәл заман - в старые времена.

Әүлия [әwлия] - святой.
Кеше әүлия була алмый - человек не может быть святым.
Әфлисун [әфлисун] - апельсин.
Әфлисун бик тәмле - апельсин очень вкусный.
Әфәнде [әфәнде] – господин.
Рәшит әфәнде, рәхим итегез - господин Рашид, добро пожаловать.
Әфьюн [әфйун] - опиум.
Әфьюн, гадәттә, көньяк-көнчыгыштан килә - опиум, как правило, приходит с юго-востока.
Әфьюнчы [әфйунчы] - торговец опиумом; наркоман.
Соңгы елларда әфьюнчылар артып китте - в последние годы количество наркоманов увеличилось.

Әсәр [әсәр] - произведение.
Бу әсәр миңа бик ошый - это произведение мне очень нравится.
Әсбап [әсбап] - принадлежность; пособие; прибор.
Уку әсбапларын әзерләгез! - приготовьте учебные принадлежности!
Әсир [әсир] - пленный; пленник.
"Кавказ әсире"н Л. Толстой язган - "Кавказского пленника" написал Лев Толстой.
Әти [әти] – отец. 
Әтием 1932 елда туган - мой отец родился в 1932 году.
Әти-әни [әти́/әни] - родители.
Әти-әнисе моңа риза була - его родители на это согласны.
Әткәй [әткәй] - папочка.
Әткәй! Син борчылма! - Папочка! ты не беспокойся!
Әтәч [әтәч] - петух; петушиный.
Әтәчнең кикриге шиңгән - петушиный гребешок (амарант метельчатый) увял.
Әтәч гөмбәсе - лисичка.
Бүген җыйган гөмбәләрнең иң күбесе әтәч гөмбәсе иде - среди собранных сегодня грибов больше всего было лисичек.
Әу [әw] - а? что?
Әу! Өйдәме сез? - ау! вы дома?

Әрәм [әрәм]
(прил.)
1. напрасный, бесполезный, безуспешный; неблагодарный (труд, поиск).
Әрәм хезмәт - напрасный труд.
Әрәм үткән гомер - напрасно прожитая жизнь.
Минем кайгыруларым әрәм булып чыктылар - мои хлопоты оказались безрезультатными.
Бөтен йөрүләре әрәм китте - все его хождения оказались напрасны.
2. (в функ. сказ.) жаль, жалко; не достоин (чего-л.)
Моңа вакыт әрәм - на это жалко времени.
(нареч.)
1. напрасно, впустую, бесплодно.
Ул вакытны әрәм үткәрә - он бесполезно проводит время.
Әрәм булу
1. расходоваться (тратиться) без надобности (без пользы).
2. пропадать/пропасть зря, пойти насмарку (прахом).
3. исчезнуть, погибнуть, умереть.
Әрәм итү - тратить понапрасну.
Акчаны әрәм иттек, файдасы булыр микән? - деньги растратил, будет ли польза?
Вакыт әрәм итү - терять время.
Әрәм китү - пропадать/пропасть зря.
Әрәм-шәрәм булу - разбазариваться.
Әрәм-шәрәмгә китү - пропадать/пропасть зря.
Әрәм-шәрәм итү - мотать, промотать, растранжирить, разбазаривать.
Байлыгын ул әрем-шәрәм итеп бетергән - он промотал своё состояние.

Әрәмә(лек) [әрәмәлек] - урема; кустарник.
Әрәмәдә карлыган җыйдык - мы собирали в кустарнике смородину.
Әрәмтамак [әрәмта ̊мақ] - дармоед, тунеядец.
Әрәмтамак булып яшеү оят - стыдно жить тунеядцем.
Әрекмән [әрекмән] - репей.
Әрекман яфрагы быел зур булып үстә - листья репейника в этом году большие выросли.
Әрем [әрем] - полынь.
Әрем - дару үләне - полынь - лекарственное растение.
Әрләргә [әрләргә],  әрләү, әрли- бранить; читать нотацию.
Әрләргә ашыкма әле - не торопись-ка бранить.
Әрнергә [әрне̌ргә], әрнү,  әрни- щемить, сосать, ныть.
Йөрәгем шундый әрнеде - у меня так щемило сердце.
Әрсез [әрсез] - беззастенчивый, неприхотливый.
Әрсез кеше ул - он не стеснительный.
Әрчергә [әрче̌ргә], әрчү,  әрчи- очищать; чистить; расчищать; обчищать.
Бәрәңге әрче әле, кызым - дочка, почисть-ка картошку.

Әманәт [әманәт] - вещь, отданная на хранение; то, что должно быть передано третьему лицу.
Бу әманәт тапшир инде - эту вещь отдай, пожалуйста.

Әмма [ә́ммә]
1. (против. союз) - но, однако, впрочем.
Укыдым, әмма аңламадым - читал, но не понял.
Кояш чыкты, әмма көн җылынмады - солнце взошло, однако воздух не прогрелся.
Ничек тырыша, әмма бушка - как старается, а всё зря.
2. (в знач. межд.) - ну и ...
Әмма кыен эш тә соң! - ну и трудное дело!
Әмма әйттең дә соң! - ну и хватит; ну и сказанул.

Әнә [ә́нә] - (мест. указат.) вон, вот.
Әнә ул кеше! - вон тот человек!
Әнә теге (шул) - вон тот.
Әнә анда - вон там.
Әнә мин укыган мәктәп - вот школа, где я учился.
Монысы түгел, әнә тегесе - не этот, а вон тот.
Әни [әни]– мама.
Әнисе аңа һаман әйтә иде - его мама ему всегда говорила.
Әнис [әнис] - анис.
Бакчада әнис үсә - в саду растёт анис.
Әнкәй [әңкәй] - мамочка.
Әнкәй! Чәй эчәсеңме? - Мамочка! чаю выпьешь?
Әңгәмә [әңгәмә] -  беседа, разговор.
Әңгәмә кызыклы булды - беседа была интересной.

Әлиф [әлиф] - алиф, 1-я буква арабского алфавита.
Әлифне таяк дип тә белмәгән бит ул - ни аза́ не знает.
Әлифне таяк дип белми - ни аза́ не знает (букв. он не сможет назвать алиф даже палкой).
Әлифба [әлифба] - азбука, букварь; алфавит.
Әлифбаны балалар яратып укыйлар - дети с любовью читают азбуку.

Әллә [әллә]
(частица)
1. (вопр.) разве, может быть, что ли, или.
Әллә күрдең? - разве ты видел?
Киттеләрме әллә - разве они уехали?
Ишетмисеңме әллә? - не слышишь что ли?
2. ( неопр.) (употребляется в составе неопредёленных местоимений) -то.
Әллә кая - куда-то, неизвестно куда.
Әллә каян - откуда-то.
Әллә кем - кто-то.
Әллә ни түгел, Әллә ни юк
1. ничего особенного (нет); так себе.
2. не так уж трудно.
Әллә ни ошамады - особо не понравилось.
Әллә ни гаҗәпләнмәдек - мы не особо удивились.
Әллә ни шатланмадылар - они не больно-то обрадовались.
Әллә нинди - какой-то.
Әллә ничә - несколько.
Әллә каян, даладан, яз җиле исеп китте, һәм Габдулла, кузләрен чет-чет йомгалап, күккә карады - откуда-то, из степи, дунул весенний ветер, и Габдулла, зажмурив глаза, посмотрел в небо.
(союз)
1. (разделит.) или, либо ..., либо; то ли ..., то ли; не то ..., не то
Әллә мин ялгышам, әллә син - либо я ошибаюсь, либо ты.
Сезгә чәйме әллә кофемы - вам чаю или кофе?
Әллә калырга, әллә юк - не то оставаться, не то нет.
Әлле ул, әллә мин гаепле? - то ли он, то ли я виноват?
2. может ..., может быть, либо.
Әллә килер, әллә юк - может придёт, может быть нет.
Әллә килер дә - может и придёт.
3. (вопр.) что ли.
Нигә килмәдең, әллә эшең күп идеме? - почему не пришёл, было много работы что ли?
4. (в знач. предик. сл. в диалоге при ответе) не знаю; неизвестно, не могу знать, хз.
Кайчан кайтасың? - Әллә - когда придёшь? - не знаю.
Бүген ничәсе? - Әллә — какое сегодня число? - хз.

Әлли-бәлли  [әлли-бәлли] - баюшки-баю.
Әлли-бәлли бәү итә, улым йокыга китә - баю-баюшки-баю, мой сынок засыпает.
Әлу [әлү] - алыча.
Әлучә [әлүчә] - алычовый.
Әлу кагы [әлү қа ̊ғы] - алычовая пастила.
Базардан әлү кагы алдым - алычовую пастилу на базаре взял.

Әле [әле]
(нареч.)
сейчас, в данный момент; пока, пока ещё; до сих пор, всё ещё; только, пока ещё.
Бу сүзне әйтергә иртәрәк әле - это слово пока рановато говорить.
Әле урамда коры - сейчас на улице сухо.
Әле бернәрсә дә билгеле түгел - пока (всё ещё) ничего не известно.
Әле соң түгел - пока ещё не поздно.
Алар әле килмәделәр - они пока ещё не приехали.
Бу башы гына әле - это только начало.
(частица).
1. (смягчающая просьбу частица) -ка.
Бир әле китапны - дай-ка книгу.
Әйт әле миңа - скажи-ка мне.
Кара әле! - смотри-ка.
Я әле, күрсәт - ну-ка покажи.
Хат языйм әле - напишу-ка письмо!
2. (вопр. част.) же.
Ни булды соң әле? - что же случилось?
3. только.
Әле иртәгә генә китәсе - уехать только завтра.
4. ещё.
Киңәшербез әле - посоветуемся ещё.
Күрешербез әле - увидимся ещё.
5. вот.
Тыңлагыз әле, нәрсә сөйлиләр - вот послушайте, что говорят.
Күз салыгыз әле - вот взгляните.
(союз разд.)
то ... то.
Әле кар, әле яңгыр ява - идёт то снег, то дождь.
Әле болай, әле тегеләй - то так, то сяк.
Әле генә - только, только что, только-только; не далее как ...
Әле дә - хорошо, что.
Әле (дә) ярый - хорошо ещё ...; хорошо, что ...
Әле дә яши! - жив курилка!

Әлегә [ә́ле̌гә] - (нареч.) пока, до сих пор, на данный момент.
Әлегә аңа гел җай килеп тора - пока (до сего времени) ему везёт.
Әлегә аның хәле авыр - пока его состояние тяжёлое.
Әлегә җитеп торыр - пока (на некоторое время) хватит.
Әлегә ун сум да җитеп торыр - пока хватит и десяти рублей.
Әлегә кадәр - всё ещё, даже, и до сих пор, поныне.
Әледән-әле - (нареч.) часто, весьма часто, то и дело; всё чаще.
Ул әледән-әле тотлыга - он то и дело заикается.
Әледән-әле шалтыраталар - часто раздаются звонки.
Әледән-әле очрап торган - весьма часто встречающийся.
Әледән-әле кергәләп тору - частенько захаживать.
Әледән-әле искә төшә - всё чаще вспоминается.

Әкият [әкийәт] - сказка; сказочный.
Мин халык әкиятләрен яратам - мой народ любит сказки.

Әкрен [әкрен]
(нареч.)
1. см. Акрын.
2. тихо, осторожно.
3. межд. тихо!
(прил.)
1. тихий, слабый.
Әкрен тавыш - тихий голос.
Әкрен җил - слабый ветер.
2. медлительный.
Әкрен хәрәкәт - медлительное движение.
Әкрен генә - тихонько, потихоньку.
Әкрен генә ай калка - тихонько всходит луна.
Әби белән бабай әкрен генә атлап баралар - бабушка с дедушкой потихонечку шагают.[

Әләкче [әләкче] - доносчик, ябеда.
Әлекче кешене яратмыйлар - доносчиков не любят.
Әләм [әләм] - флаг.
Капкага әләм элеп куйдык - на ворота мы повесили флаг.
Әлбә [әлбә] - алба (сладк. мучн. каша на масле).
Әни чәйгә әлбә пешергән - мама к чаю сварила албу.
Әлбәттә [әлбә́ттә] - конечно, обязательно.
Әлбәттә, кайтырмын - я, конечно, вернусь.
Бу, әлбәттә, дөрес - это, конечно, правильно.
Ул хаклы, әлбәттә - разумеется, он прав.

Әйтә алу - произнести, выговорить, выразить (что), осмелиться сказать (что).
Әйтә салу (ташлау) - (неожиданно, вдруг) сказать, сболтнуть, проговориться.
Әйтеп бетергесез (биргесез) - невыразимый, неизъяснимый.

Әйтеп бетермәү - недомолвка, недосказанность.
Әйтеп бетерү - досказать, высказать (что).
Әйтеп бирү - изречь, вымолвить.
Әйтеп булмый - нельзя быть уверенным; неровен час.
Әйтергә генә ансат - легко сказать.
Әйтергә тел бармый - язык не поворачивается сказать.
Әйтергә түгел - ни в сказке сказать, ни пером описать.
Әйтеп җибәрү - подсказывать (что); (однокр.) промолвить; поручить, наказать; (устно через кого-л.) пригласить, передать.
Әйтеп калдыру - наказать (кому что).
Әйтеп кую - сказать, заяви́ть (заранее) (что); предупреждать/предупредить.
Әйтеп тору, Әйтеп яздыру - диктовать.
Әйтеп чыгу - сообщить; предупреждать.
Әйтерең бармы - и не говори (о полном согласии).
Әйтерлек нәрсәсе юк - ничего особенного.
Әйткән - беткән! - сказано - сделано!
Әйткәндәй булмасын - чего доброго.
Әйтмә (дә) инде! - что и говорить!
Әйтәсе дә (әйтеп торасы да) юк - нечего и говорить.
Әйттем исә кайттым - беру (свои) слова назад.
Әйттең (бер) сүз - скажешь тоже; ну, (ты) и загнул!

Әйтерсең (лә) [әйте́рсе̌ң] - (частица сравн.) будто, как будто.
Ул очып кайткандай кайтты, әйтерсең канатлар үскән.
Әйтерсең кояш чыкты - как будто солнце взошло.
Әйтерсең эш юк - как будто дел нет.