10. ТЕЛӘК ФИГЫЛЬ (ГЛАГОЛЫ ЖЕЛАНИЯ)

[_Swetlana]

Берлек сан		Күплек сан
на -п (тап)	таб-ый-м (найду-ка)   тапмыйм	таб-ый-к (найдем-ка)   тапмыйк
на -к (тек)	тег-и-м (сошью-ка)   текмим	тег-и-к (сошьем-ка)   текмик
на согласную   основу (кил)	кил-и-м (приду-ка)   килмим	кил-и-к (придём-ка)   килмик
на гласную   основу (уйла)	уйл-ый-м (подумаю-ка)   уйламыйм	уйл-ый-к (подумаем-ка)   уйламыйк
на йотированные   гласные (төя)	төй-и-м (нагружу-ка)   төямим	төй-и-к (нагрузим-ка)   төямик
на -й (куй)	куй-ый-м (поставлю-ка)   куймыйм	куй-ый-к (поставим-ка)   куймыйк

[_Swetlana]

ТЕЛӘК ФИГЫЛЬ
(ГЛАГОЛЫ ЖЕЛАНИЯ)

Подлежащее 1 лица ед. числа не может само себе приказать выполнить какое-то действие, а может лишь выразить желание выполнить данное действие.
Мин барыйм. – Дай-ка я пойду.
Мин әйтим. – Дайте, я скажу.
Мин өйгә кайтыйм. – Пойду-ка я домой.
Тукта, бер эшләп курсәтим әле. – Постой, покажу-ка я тебе, как надо работать.
«Солы салып керим әле синең атыңа», - дип, кыз чиләк алып чыга ишек алдына. (Ф. Кәрим) – «Пойду-ка я положу овес твоей лошади», - сказала девочка и вышла с ведром во двор.

Глагол в форме 1 лица мн. числа может содержать в себе оттенок призыва или приказа, такие формы глагола очень близки к форме глагола повелительного наклонения.
Бүтән бармыйк инде, шунда туктыйк. - Давай дальше не пойдём, остановимся здесь.
Имтиханнарны вакытында тапшырып бетерик! - Давайте  сдадим-ка  все  экзамены  вовремя!
Әйт әле, күбәләк, сөйләшик бергәләп... (Г. Тукай)- Скажи-ка, бабочка, давай-ка поговорим вдвоем...
Әйдә, алайса, элек миңа кереп чәй эчеп чыгыйк. (Халкы әкият) - Давай, сначала пойдем-ка ко мне, попьем чая.

Глаголы, которые заканчиваются на гласную букву, совпадают с глаголами изъявительного наклонения:
уйлыйм (подумаю-ка) – уйлыйм (думаю).
Такие формы нужно рассматривать только в контексте:
Мәрьям туташ:  «Куркам,  бармыйк,  кайтыйк», - дип  башлады. (Г.Ибраһимов) - «Я боюсь, давайте не пойдем, вернёмся-ка домой», - начала барышня Марьям.

В разговорной речи очень часто можно встретить употребление желательного наклонения вместе с такими частицами, как әле, -чы/-че, инде, -ла/-лә и  междометиями,  как әйдә (давай), әйдәгез (давайте).  Например:
Тагын бер текәлеп карыймчы, рәсмеңне күңелемә алыймчы...(И. Юзеев) - Еще раз взгляну-ка, сохраню-ка я твою картинку в сердце.
Шалтыратып алыймчы - Позвоню-ка.
Әйдә барыйк, кызлар карыйк... (М. Махдиев) - Давай пойдем-ка на девушек посмотрим.
Күктә инде ай да бар, Сүз башларга җай да бар; Күрмик лә бураннарны, Урыйк ла урманнарны. (Ш. Галиев) - На небе уже луна появилась, Ну, и поговорить тема тоже есть; Не будем-ка смотреть на бурю, погулем-ка в лесу.

В научном труде "Әнмүзәҗ" Каюма Насыйри выделяет частицы просьбы или желания, которые употребляются, когда просят или желают совершения действия. Это частицы:
-че/-чы (бы); иде (бы); кашки (о, если бы).
Кашки акчам булсачы! Һиндстанга барсаң иде! - О, если бы у меня были деньги! Поехать бы в Индию!

В говорах среднего диалекта желательное наклонение используется в более широкой форме:
-аем/-әем;-аек/-әек. Эта более древняя форма:
бараем, киләем, бараек, сөйләек.
Бер алманы бишкә бүләек...(Р. Валиев) - Разделим-ка одно яблоко на пятерых.

1. Җөмләләрне тәрҗемә итегез. 1 нче заттагы фигыльләргә игътибар итегез.
1) Китми торыгыз, мин тиз генә күршеләргә ачкычны кертеп чыгыйм әле.
2) Бераз гына мине борчымый торыгыз әле, ял итим.
3) Урамда бүген бигрәк эссе, әйдәгез, өйгә кереп чәй эчеп чыгыйк.
4) Нигә биредә басып торабыз соң, әйдәгез, утырыйк.
5) Барыбыз бергә күтәрик, егетләр, бүрәнә бик авыр.
6) Мал-туарга печән биреп керик әле, ашыйсылары киләдер.
7) Кызлар, йөгермик инде, әкренрәк барсак та өлгерәбез бит.

[_Swetlana]

В татарском языке для выражения различных оттенков желания, намерения употребляется множество форм.
Кроме двух форм с аффиксами -гай и -гыр, все остальные формы, выражающие желание, являются аналитическими.

Показатель -мәгәе состоит из трех аффиксов: -ма (глагольное отрицание), -гай (устарелая форма желательности) и -ы (притяжательный аффикс). Семантика схемы: сообщается о процессе, о возможном совершении которого говорящий предостерегает собеседника:
Ул язмагае. – Будь осторожен, чтобы он не написал.
Дошман сизмәгәе. – Будь начеку, чтобы враг не узнал.
(Ашыгырга кирәк) Җыелыш башланмагае. – (Надо торопиться) Еще собрание начнется.
Данная схема не имеет форм парадигм и как специфическая конструкция применяется не очень часто.

Форма на -гай употребляется в двух значениях:
1. Предостережения, боязни какого-либо действия, желания его несовершения. Имеет всегда отрицательную форму:
Салкын тидермәгәем. - Как бы я не простудился.
Өйгә кеше кермәгәе. - В дом бы кто-то не зашел.
Каш ясыйбыз дип, күз чыгармагаек. - Глаза бы не выцарпать, когда брови будем рисовать.

Якуб нинди киңәш бирер икән аларга: ышна җирен урыргамы, әллә сабыр итеп торыргамы. Юкса бит бодай өлгергән. Алпут дигәнең үзе урып алмагае. (И. Гази) - Интересно, Якуб какой совет даст: подсечную землю прочистить или пока подождать всё-таки. Всё-таки пшеница уже спелая. Боюсь того, что Алпут сам бы не занялся уборкой.
Тырмаларга мөмкин дә бит... Икенче яктан, бу вакытта тырмалау үзе бик хәтәр нәрсә. Бодайның тамыры өзелмәгәе, йолкынып чыкмагае. (Г. Бәширов) – Бороновать-то можно... С другой стороны, бороновать в это время опасно. Как бы не оторвался корень пшеницы, как бы его не вырвать.
Ашыгасың түгелме соң? Әллә ниләр булып бетмәгәе. (Г. Төхфәтуллин) – Не спешишь ли ты? Как бы чего не вышло.

2. Значение безразличия к совершению действия. Имеет также отрицательную форму:
Көлсә ни, көлеп тик йөрсен... авызын тыялмагач. Анда аның ни эше бар - көлмәгәе, әллә нишләсен!(Н. Фәттах) – Ну и что, пусть смеется, раз не может обуздать себя. Какое ему до этого дело, пусть смеется, пусть что угодно делает!

В первом случае форма имеет личное значение, относится к 3 лицу и имеет свое подлежащее. Во втором случае действие также относится к 3 лицу, но оно не выражено существительным или местоимением в основном падеже. Соотнесенность с лицом выражается в этой форме при помощи аффиксов принадлежности:
– Яңадан бер генә мәртәбә нәүбәтсез сүз башласагыз, мин сезне мәҗлестән чыгартачакмын... – Чыгартмагаең!.. Бик исем китми, чыгарта бир. (Г. Ибраһимов). – Если вы еще раз вне очереди начнете говорить, я вас выведу с собрания... – Ну и выводи!.. Не очень-то я испугался, выводи пожалуйста.

Формы, соотнесенные с 1 и 2 лицами, встречаются редко. 3 лицо множественного числа выражается формами -гайлары/-гәйләре:
чыгармагайлары, тидермәгәйләре.
Исторически форма на -гай, от которой произошли и сохранились формы 1 лица желательного наклонения, имела полную парадигму спряжения.

2. Җөмләләрне тәрҗемә итегез, -гае/-гәе кушымчасы ярдәмендә ясалган теләк фигыльләрне табыгыз.
1) – Әнием, мин дә урамга чыгыйм әле. – Чыкмагаең, бар!
2) – Бу вазаны бик өскә куйгансың, төшеп ватылмасмы? – Ватылса инде, ватылмагае!
3) – Бакчада җиләкләр пешкән, җыярга кирәк. – Пешмәгәе, мин җиләк ашамыйм.
4) – Бала елый бугай. – Еламагае, бала бер дә еламый үсми ул.
5) – Әкренрәк сөйлә, әби ишетмәсен. – Ишетмәгәе, без бит начар сүз сөйләшмибез.

[_Swetlana]

Глаголы, образованные при помощи аффиксов -гыры/-гере, -кыры/-кере, в большинстве случаев выражают проклятье, зложелание.
Авызыңны корт чаккыры! - Хоть бы твой рот ужалила пчела!
Фу, беткере!... Куркытып бетердең. (Г. Колахметов) - Фу, черт бы тебя побрал!... Испугал до полусмерти.
Ә бит һәммәсе дә нәкъ алар сөйләгәнчә булып чыкты, җен алгырысы. (М. Шабай) - А ведь  получилось так, как рассказывали они, черт бы его возьми.

3. Фразеологик әйтемнәрне истә калдырыгыз.
Телеңә сөял чыккыры! – Типун тебе на язык!
Каһәр суккыры! – Будь проклят!
Рәхмәт төшкере! – Да снизойдет к тебе милосердие!
Башың беткере! – Пропади ты пропадом!
Шайтан алгыры! – Черт побери!
Телең коргыры! – Пусть у тебя язык отсохнет!
Күзең чыккыры! – Чтоб у тебя глаза вылезли!
Яшен суккыры! – Порази тебя гром!
Корт чаккыры! – Пусть тебя пчела ужалит!

[_Swetlana]

В татарском языке для выражений желаний имеются различные аналитические формы глаголов.
В аналитических формах глагола намерения-желания используются вспомогательные глаголы  иде и килә:
кайтасы иде - поехать бы домой,
кайтмакчы иде - хотел пойти домой,
кайтасы килә - хочется домой.

Формы повелительного наклонения 2 лица + иде и 3 лица + иде выражают желание.
а)  Форма 2 лица + иде свойственна диалектам и иногда встречается в языке художественной литературы, в том числе в диалектном оформлении:
Ах, бөтен дөньясын онытып китиең (кит идең) флотка, йөриең (йөр идең) шул корабльләрдә диңгездә буралналар сызып. (М. Меһдиев) – Ах, уехать бы, забыв все на свете, на флот и бороздить на этих кораблях моря.

ә) Форма 3 лица (-сын/-сен)+ иде наиболее употребительна и является нормативной. Рассказчик хочет, чтобы процесс был выполнен третьем лицом:
Ичмаса тизрәк килсен иде. - Хоть бы он скорей пришёл.
Шулай сиздерми-сиздерми Сабира җиңги гомере буе бер теләк теләде: Фәхрислам картайсын иде тизрәк. (М. Моһдиев) – Так втихаря тетушка Сабира всю жизнь желала одного: скорее бы состарился Фахрислам.
Сап-сары алтыннар алар, шунда янсыннар иде. (Г. Тукай) - Они – желтое золото, хоть бы они сгорели там.

Особенностью татарского языка является выражение долженствовательного значения или его оттенка при помощи формы 3 лица ед.ч. -сын/-сен:
Өйдәге һәрнәрсә аңынча: әйбер ул куйганча торсын, аш ул дигәнчә пешсен. Һәркем аның законын танысын. - Все в доме должно быть по его желанию: вещи пусть стоят, как он поставил, обед варится так, как он хочет. Каждый должен признавать его авторитет.

Во всех случаях значение долженствования сопровождается экспрессиными оттенками недовольства, возмущения, сожаления по поводу выполняемого или долженствующего быть выполненным действия.
Эта форма , а также аналитическая форма -сын + иде используется в значении сослогательного наклонения с различными оттенками предположительности, желательности, условности:
Әдәби телебез турында фәнни сөйләшүләрдән тыш конкрет анализлы популяр мәкаләләр язылсын иде. - Пусть бы о нашем литературном языке помимо научных разговоров были написаны популярные статьи, содержащие конкретный анализ.

В предложениях такой же структуры форма 3 лица единственного числа выражает уступительное значение, то есть наличие такого условия, вопреки которому или преодолевая которое совершается действие, выраженное глаголом главного предложения:
Уянмый ул - бөтен кеше тавышлансын. - Не проснется, шуми хоть все вокруг.

Отрицательно - вопросительная форма 3 лица ед. числа выражает прошедшее действие с оттенком неожиданности, осложненное эмоциональным значением удивления говорящего по этому поводу:
Узган елны җыелышта катнашмаган иде, бүгенге җыелышка беренче булып килмәсенме! - Он не присутствовал на прошлом собрании и вдруг на сегодняшнее явился первым.

4. Тәрҗемә итегез.
Нишләсен иде? – Пусть бы... Хоть бы...
1) Тизрәк килеп җитсеннәр иде, автобус китә бит инде.
2) Эх, тизрәк укулар бетсен иде дә, җәйге каникуллар җитсен иде.
3) Рамил артына бер генә тапкыр борылып карасын иде дә миңа кул болгасын иде.
4) Җәй җитсен дә, тизрәк җирләр кипсен иде, туйдырды бит инде бу пычрак.
5) Яңгыр туктасын иде дә, болытлар арасыннан ялт итеп кояш чыксын иде.
6) Казанга укырга киткәнче, Ландыш минем яныма кереп чыксын иде.
7) Хатым сиңа тизрәк барып җитсен иде дә, тизрәк җавап килсен иде.

[_Swetlana]

Берлек сан	Күплек сан
Мин	минем барасым килə   (я хочу пойти)	Без	безнең барасыбыз килə   (нам хочется пойти)
Син	синең барасың килə   (ты хочешь пойти)	Сез	сезнең барасыгыз килə   (вам хочется пойти)
Ул	аның барасы килə   (ему хочется пойти)	Алар	аларның барасы(-лары) килə   (им хочется пойти)

Форма –асы/-ыйсы килә имеет значение сильного желания.
Семантика схемы: сообщается о процессе, совершение которого желает, хочет агенс, выраженный словом в притяжательном падеже, притяжательной формой основного глагола или конситуативно:
Аның кайтасы килә. – Ему хочется домой.
Ашыйсым килә. – Я хочу поесть.
Язасы килми. – Не хочется писать.

Узгач килә борылып карыйсы. Ал тасмалы кызны таныйсы...(С. Сулейманова) - Хочется повернуться и посмотреть на пройденную дорогу. Хочется узнать девушку с розовой лентой.
Данная форма в контексте, особенно в стихотворной речи, используется в виде инверсии:
Узасы килә бер җыр җырлап, киек каз юллары буйлап. (И. Юзеев) - Так хочется пройти по Млечному пути, подпевая песню.

5. Тәрҗемә итегез.
Нишлисе килә? – Что хочется делать?
1) Соңгы вакытта Илдарның ни өчендер мәктәп елларында яратып йөргән күрше кызы Ләйләне күрәсе килә иде.
2) Айратның яхшы белем аласы һәм үзе теләгән һөнәрне сайлыйсы килә.
3) Сезнең бер дә ял итәргә диңгез буена барасыгыз, Кавказ якларын күрәсегез килмимени?
4) Синең роза чәчәкләре үстерәсең килә икән, алар турында күбрәк беләсең килсә, мин сиңа китап бирермен.

[_Swetlana]

Сильное желание выражается при помощи причастий будущего времени на -асы/-əсе, -ыйсы/-исе + вспомогательный глагол иде:
кайтасы иде - домой бы поехать.

Кичен хат язасы иде. – Вечером надо бы написать письмо.
Яшьлеккə кире кайтасы иде. - Возвратиться бы в молодость.
Язга хəтле яшисе иде. - Дожить бы до весны.
Туган якларга кайтып, яшьлек сукмаклары буйлап бер үтəсе иде. - Вернувшись в родные края, пройтись бы по тропинкам юности!
Иң беренче укытучыңны күреп, аның белəн рəхəтлəнеп бер сөйлəшəсе иде. - Увидеть бы самую первую учительницу и вдоволь наговориться бы с ней.

Форма на -асы иде чаще всего выражает желание, исходящее от 1 лица единственного числа, но грамматически не соотнесена с лицом:
Кырларыңда, илем, юлларыңда Гизәсе дә гизәсе иде: Җырга салып җырдай тормышыңны Үзеңә бүләк итәсе иде. (Х.Туфан) - Гулять бы да гулять на твоих полях, на твоих дорогах, моя страна, и, сложив песню о твоей жизни, Похожей на песню, подарить бы ее тебе.

Отрицательная форма причастия на –асы не употребляется, она возможна только в конструкциях, образованных при помощи вспомогательного глагола иде, выражающих модальное значение желательности:
Бу эшне озакка сузмыйсы иде. – Не затянуть бы эту работу.

Желание может выражаться сочетанием инфинитива на -ырга/-ергə, -рга/-ргə и вспомогательного глагола иде:
бар-ырга иде - пойти бы,
яз-арга иде - написать бы,
əйт-ергə иде - сказать бы,
аша-рга иде - покушать бы,
очраш-ырга иде - встретиться бы.
Бүген кинога барырга иде. – Пойти бы сегодня в кино.

Форма -ырга  иде  обозначает  сильное  желание.  Например:
Менәргә иде Урал тауларына! (Г. Зайнашева) - Подняться бы на Уральские горы!
Бу чәчәкләрне таптамыйча гына узарга иде.( Пройти бы через эти цветы, не топча их) (М. Мәһдиев)

6. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Нишлисе иде? Нишләргә иде? – Вот бы...
а) Барып киләсе иде; ятып йоклыйсы иде; шаяртасы түгел иде; алып барып күрсәтәсе иде; тиз генә кереп чыгасы иде; язып аласы иде; борчыласы түгел иде; чынын беләсе иде.
ә) Посмеяться бы; купить бы; вернуться бы; выучить бы; показать бы; послушать бы; уехать бы; покушать бы.

7. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Их, тизрәк зур үсеп җитәсе иде дә машина йөртергә өйрәннәсе иде.
2) Шушы биек тау башына йөгереп менәсе иде дә чана белән выжылдап шуып төшәсе иде.
3) Их, югаласы иде шул каеннар арасына кереп, онытыласы иде бер.
4) Күрмәгәнен күрсәтәсе иде бу явызга, ярар инде, Ходай үзе кичерсен.
5) Бер кайтып күрәсе иде балачагым үткән урамнарны, иске дусларымны күреп бер сөйләшәсе иде.

[_Swetlana]

8. Тәрҗемә итегез.
Нишлисе иде? – Хотел, собирался...
Ул сиңа язасы иде; бер дә сөйләшәсе түгел идегез; үзең үтүклисе түгел идең; барыбер ыргытасы түгел иде; монда җыеласы түгел идек; һич тә пычратасы түгел идем.

9. Тәрҗемә итегез. Теләк фигыльләрне табыгыз.
1) Бүген өйгә иртәрәк кайтасы идем дә, тагын соңга калырга туры килде.
2) Без спектакльне бүген карыйсы түгел идек, ул иртәгә дә була түгелме?
3) Радик имтиханда «4» ле аласы түгел иде, ләкин аның яхшылап әзерләнергә тырышлыгы да, вакыты да җитмәде.
4) Син бит әле киләсе түгел идең, ничек киләсе булдың?
5) Ул кызлар алдында бер дә елыйсы түгел иде, ләкин, чокырга егылып, аягын авырттыргач түзә алмады.

Глагол, образованный с помощью -ырдай/-ердәй, вместе с вспомогательным глаголом бул, образует сказуемое, которое обозначает безысходное желание.
Йөгереп китәрдәй булам ла, кайтып җитәрдәй булам. (Җыр) - Иногда бывает хочется бежать, дойти до дома.
- Бик килердәй булырсың – без булмабыз. (К. Тинчурин) - Захочется прийти, но нас уже не будет.

С помощью аффиксов -макчы/-мәкче образуются синтетические формы, выражающие желание сделать что-либо:
бармакчы - хочет (намерен) сходить,
килмәкче - хочет (намерен) прийти.
Нишләмәкче иде? - Что намеревался/собирался делать?
Нишләмәкче булган? - Что был намеревался/собирался сделать?
Балага аш ашатмакчы иде. - Собирался кормить ребенка супом.
Балага аш ашатмакчы булган. - Собирался накормить ребенка супом.
В первом случае - оттенок происходящего действия, во втором случае - завершенного.

Ул Казанга бармакчы, тик әтисе җибәрми. - Он хочет поехать в Казань, но его отец не отпускает. или Он поехал бы в Казань, но его отец не отпускает.
Салих бабай яшь вакытта кичергән хәлләрне безгә сөйләмәкче иде. (Ф. Кәрими) - Дед по имени Салих хотел бы рассказать нам свои воспоминания молодости. 
Егетләр көч сынамакчылар, үзләрен күрсәтмәкче, дан алмакчылар иде. (Г. Ибраһимов) - Молодые люди хотели бы посоревноваться, показать себя, получить славу.

10. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Нишләмәкче була (иде)? – Что (был) намерен делать?
а) Күчеп китмәкче булалар; нәрсә турындадыр сөйләшмәкче иде; балага аш ашатмакчы булган; баудан ычкындырмакчы идем; кемгә ыргытмакчы буласың; бозмакчы идеңме; сакламакчы булдыгызмы; озаграк яшәмәкче булабыз; куып тотмакчы иделәр; башламакчы булганнар.
ә) Он был намерен снова уехать; ты была намерена нам писать; они тоже были намерены купить; она была намерена отказаться; мы были намерены вместе искать; они намерены тотчас разбудить; ты был намерен сломать; намеревался сжечь.

11. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Кечкенә Ләйсән әти белән мәктәпкә җыелышка бармакчы иде, ләкин әнием аңа рөхсәт бирмәде.
2) Без иртәгә, базарга чыгып, апамның туган көненә бүләк алмакчы булабыз.
3) Әбисе бәләкәй оныгына эш кушмакчы иде, ләкин тегесе урамга чыгып качкан.
4) Син, оялмыйча, кечкенә балалар алдында тәмәке тартмакчы буласыңмы?
5) Кайтсалар, мин аларны кире борып җибәрмәкче булам.
6) Абыйсы Алиягә нидер әйтмәкче булган иде дә, әйтәсе сүзен әллә онытты, әллә әйтмәскә булды.

[_Swetlana]

Язар иде – написал бы (обозначает действие, которое при определенном условии совершилось бы в будущем):
Адресын белсәм, хат язар идем. – Если бы я знал его адрес, написал бы письмо (хочу написать).

Язган булыр идем – написал бы (обозначает действие, которое при определенном условии совершилось бы в прошлом, но не совершилось):
Адресын белгән булсам, хат язган булыр идем. – Если бы я знал его адрес, написал бы письмо (уже не напишу).

Мин белгән булсам, әйтер идем. – Если бы я знал, сказал бы.
Форма -р иде глагола следствия выражает гипотетическое или иррациональное действие.

12. Тәрҗемә итегез.
Нишләр иде? – Что бы делал?
Театрга еш йөрер идем; энеңә булышыр идең; бабаңны үзегезгә чакырыр идегез; келәмнәрне урамга алып чыгып чистартыр идек; зур велосипедта йөрергә өйрәнер идем; үзең дә сөйли алыр идең.

13. Тәрҗемә итегез.
Сходил бы за хлебом; сел бы за наш стол; и мы посадили бы картошку; построили бы себе дом; тоже купил бы машину; съездила бы с детьми на море; поставили бы памятник; зажег бы костер; выкинул бы мусор; одолжил бы денег.

14. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Әгәр аягым авыртмаса, без синең белән җәяү генә барыр идек.
2) Үз янымда гына тотар идем мин сине, беркая да җибәрмәс идем.
3) И балалар, авылга кайтсагыз, рәхәтләнеп урманга йөрер, күлдә коеныр, ял итәр идегез.
4) Әнием белән бер утырып сөйләшсәм, хәлләрем җиңеләер иде кебек.
5) Укуларыгыз бетсә, ичмасам, туйганчы бер йоклар идегез.

[_Swetlana]

15. Тәрҗемә итегез. Жөмләләр төзегез.
Нишләсәче? – Вот бы... Хоть бы...
Үзең әйтсәңче; тизрәк күрсәңче; алып бирсәңче; сындырмасачы; тәрәзәне ныгытып япсачы; чиста итеп сөртсәгезче; пычракка утырмасагызчы; бүген шалтыратсаларчы; һаман-һаман шалтыратмасачы; бу юлга гына сизмәсәләрче; начар кешегә иярмәсәче; кеше әйберенә тимәсәгезче; тизрәк ашап туйсаңчы.

Желание может выражаться и формами глагола условного наклонения -са/-сә, иногда в сочетании со вспомогательными глаголами и соответствующей интонацией:
Их, шул вакытта минем киңəшчем булса! - Эх, был бы тогда у меня советчик!
Тизрəк язлар җитсə иде! - Скорее бы весна пришла!
Бүген кинога бармасагыз да була. -  Сегодня можно и не пойти в кино.

В сочетании с условным глаголом вспомогательный глагол иде переводится частицей «бы». Этим способом условный глагол ставится в прошедшее время:
Ул миңа хат язса иде, мин килгән булыр идем. – Если бы он написал мне письмо, я бы пришел. (но уже не приду)
Форма -са/-сә иде также означает желание и может использоваться в любом лице. Например:
Килсә иде - хоть бы (он) пришел,
барсаң иде - хоть бы (ты) пошел,
барсак иде - хоть бы (мы) пошли.
Ишетелсәк иде һаман да. - Хоть бы слышно было нас.
Егылмасам гына ярар иде. - Только бы (мне) не упасть.

16. Тәрҗемә итегез.
Нишләсә иде? – Хоть бы... Вот бы...
а) Качмасаң иде; тизрәк бетсә иде; иртәгә кояш чыкса иде; аңа ошасам иде; белсәгез иде; болай соң йөрмәсәң иде; тагын яңгыр яумаса иде; әз генә көтсәң иде; гел шундый булсаң иде; безгә дә алып кайтса иде.
ә) Хоть бы кто их нашел; хоть бы ты его увидел; хоть бы не упал; хоть бы быстрей проснулся; хоть бы вы вспомнили; хоть бы обратно отправили; хоть бы не разбилась; хоть бы не замерзли; хоть бы не ударился; хоть бы мы поехали; хоть бы вы сказали.

17. Тәрҗемә итегез.
1) И балам, эшем күп вакытта син дә аяк астында йөрмәсәң иде.
2) Иртәгә ел буе көткән Сабантуй бәйрәме, яңгыр гына яумаса ярар иде.
3) Белсәң иде башымның ничек авыртканын.
4) Өйрәнсәң иде ул берничә чит телне, юк шул, әллә теләк, әллә тырышлык җитми.
5) Аккошлардай пар булып яшәсәгез иде.

[_Swetlana]

Биремнәр

1. Җөмләләрне тәрҗемә итегез. 1 нче заттагы фигыльләргә игътибар итегез.
1) Китми торыгыз, мин тиз генә күршеләргә ачкычны кертеп чыгыйм әле. – Постойте, не уходите, я быстренько занесу соседям ключ.
2) Бераз гына мине борчымый торыгыз әле, ял итим. – Некоторое время меня не беспокойте-ка, отдохну-ка (немного).
3) Урамда бүген бигрәк эссе, әйдәгез, өйгә кереп чәй эчеп чыгыйк. – На улице сегодня слишком жарко, давайте, зайдём в дом и выпьем-ка чаю.
4) Нигә биредә басып торабыз соң, әйдәгез, утырыйк. – Ну, зачем же (здесь) стоим, давайте, присядем.
5) Барыбыз бергә күтәрик, егетләр, бүрәнә бик авыр. – Давайте, парни, поднимем все вместе, бревно очень тяжёлое.
6) Мал-туарга печән биреп керик әле, ашыйсылары киләдер. – Дадим-ка скотине сена, они, наверно, хотят есть.
7) Кызлар, йөгермик инде, әкренрәк барсак та өлгерәбез бит. – Девочки, давайте-ка не  бежать, хоть и медленнее пойдём, успеем же.

2. Җөмләләрне тәрҗемә итегез, -гае/-гәе кушымчасы ярдәмендә ясалган теләк фигыльләрне табыгыз.
1) – Әнием, мин дә урамга чыгыйм әле. – Чыкмагаең, бар! –
– Мамочка, выйду-ка и я на улицу. – Выходи, иди!
2) – Бу вазаны бик өскә куйгансың, төшеп ватылмасмы? – Ватылса инде, ватылмагае! –
Эту вазу очень высоко поставил, не разобьётся ли, упав? – Если уж разобьётся, то и пусть! 
3) – Бакчада җиләкләр пешкән, җыярга кирәк. – Пешмәгәе, мин җиләк ашамыйм. –
В саду ягоды поспели, нужно собрать. – Пусть себе поспели, я ягоды не ем.
4) – Бала елый бугай. – Еламагае, бала бер дә еламый үсми ул. –
– Ребёнок, кажется, плачет. – Пусть плачет, ребёнок, совсем не плача, не растёт.
5) – Әкренрәк сөйлә, әби ишетмәсен. – Ишетмәгәе, без бит начар сүз сөйләшмибез. –
Говори помедленнее, пусть бабушка не слышит. – Пусть услышит, мы ведь плохих слов друг другу не говорим.

[_Swetlana]

4. Тәрҗемә итегез.
1) Тизрәк килеп җитсеннәр иде, автобус китә бит инде. – Хоть бы они скорей пришли, автобус ведь уже отправляется.   
2) Эх, тизрәк укулар бетсен иде дә, җәйге каникуллар җитсен иде. – Эх, хоть бы скорей закончилась учёба, и настали бы летние каникулы.
3) Рамил артына бер генә тапкыр борылып карасын иде дә миңа кул болгасын иде. – Пусть бы обернулся Рамиль только один раз и мне бы рукой помахал.
4) Җәй җитсен дә, тизрәк җирләр кипсен иде, туйдырды бит инде бу пычрак. – Наступило бы лето, да скорей бы высохла земля, надоела ведь уже эта грязь.
5) Яңгыр туктасын иде дә, болытлар арасыннан ялт итеп кояш чыксын иде. – Хоть бы прекратился бы дождь, и между облаков просияло бы солнышко.
6) Казанга укырга киткәнче, Ландыш минем яныма кереп чыксын иде. – Пока Ландыш не уехала учиться в Казань, заглянула бы ко мне.
7) Хатым сиңа тизрәк барып җитсен иде дә, тизрәк җавап килсен иде. – Хоть бы скорей моё письмо до тебя дошло, и скорей бы пришёл ответ.

5. Тәрҗемә итегез.
Нишлисе килә? – Что хочется делать?
1) Соңгы вакытта Илдарның ни өчендер мәктәп елларында яратып йөргән күрше кызы Ләйләне күрәсе килә иде. - Последнее время Ильдару почему-то хотелось увидеть дочь соседей Лайлу, в которую он был влюблён в школьные годы. 
2) Айратның яхшы белем аласы һәм үзе теләгән һөнәрне сайлыйсы килә. - Айрат хочет получить хорошее образование и выбрать профессию по своему желанию. 
3) Сезнең бер дә ял итәргә диңгез буена барасыгыз, Кавказ якларын күрәсегез килмимени? - Вы хотите отдыхать на море, неужели не хочется увидеть Кавказ?   
4) Синең роза чәчәкләре үстерәсең килә икән, алар турында күбрәк беләсең килсә, мин сиңа китап бирермен. - Ты, оказывается, хочешь выращивать розы, если хочешь больше о них узнать, я дам тебе книгу.

[_Swetlana]

6. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Нишлисе иде? Нишләргә иде? – Вот бы...
а) Барып киләсе иде - съездить бы, сходить бы;
ятып йоклыйсы иде - лечь бы поспать;
шаяртасы түгел иде - не надо было шутить;
алып барып күрсәтәсе иде - сводить бы и показать;
тиз генә кереп чыгасы иде - быстренько бы сходить;
язып аласы иде - записать бы;
борчыласы түгел иде - не надо было беспокоиться;
чынын беләсе иде - узнать бы правду.

ә) Посмеяться бы - көлеп аласы иде;
купить бы - сатып аласы иде;
вернуться бы - кайтасы иде;
выучить бы - ятлыйсы иде;
показать бы - күрсәтәсе иде;
послушать бы - тыңлыйсы иде;
уехать бы - китәсе иде;
покушать бы -  ашап аласы иде, капкалап аласы иде.

7. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Их, тизрәк зур үсеп җитәсе иде дә машина йөртергә өйрәннәсе иде. - Эх, скорей бы вырасти большим и научиться водить машину.
2) Шушы биек тау башына йөгереп менәсе иде дә чана белән выжылдап шуып төшәсе иде. - Взбежать бы на вершину этой горы и на санках со свистом спуститься вниз.
3) Их, югаласы иде шул каеннар арасына кереп, онытыласы иде бер. - Эх, затеряться бы среди среди этих берёз, забыться бы однажды. 
4) Күрмәгәнен күрсәтәсе иде бу явызга, ярар инде, Ходай үзе кичерсен. - Показать бы где раки зимуют этому злодею, ладно уж, пусть Бог его простит.
5) Бер кайтып күрәсе иде балачагым үткән урамнарны, иске дусларымны күреп бер сөйләшәсе иде. - Хоть раз вернуться и взглянуть бы на улицы, где прошло моё детство, встретиться и поговорить бы со старыми друзьми.

8. Тәрҗемә итегез.
Нишлисе иде? – Хотел, собирался...
Ул сиңа язасы иде - он должен был тебе написать;
бер дә сөйләшәсе түгел идегез - вы совсем не должны были разговаривать;
үзең үтүклисе түгел идең - ты не должен был сам утюжить;
барыбер ыргытасы түгел иде - все равно не надо было кидать;
монда җыеласы түгел идек - мы не должны были здесь собираться;
һич тә пычратасы түгел идем - я совсем не собирался испачкать.

9. Тәрҗемә итегез. Теләк фигыльләрне табыгыз.
1) Бүген өйгә иртәрәк кайтасы идем дә, тагын соңга калырга туры килде. - Сегодня хотел вернуться пораньше домой, но опять пришлось опоздать. 
2) Без спектакльне бүген карыйсы түгел идек, ул иртәгә дә була түгелме? - Мы сегодня не должны были смотреть спектакль, завтра же он будет?
3) Радик имтиханда «4» ле аласы түгел иде, ләкин аның яхшылап әзерләнергә тырышлыгы да, вакыты да җитмәде. - Радик не должен был получить на экзамене четвёрку, но у него не хватило ни старания, ни времени хорошенько подготовиться.
4) Син бит әле киләсе түгел идең, ничек киләсе булдың? - Ты ведь еще не должен был приходить, как решил прийти? 
5) Ул кызлар алдында бер дә елыйсы түгел иде, ләкин, чокырга егылып, аягын авырттыргач түзә алмады. - Он не должен был плакать перед девочками впереди, но, когда, упав в яму, больно ушиб  ногу, не смог сдержаться.

[_Swetlana]

10. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Нишләмәкче була (иде)? – Что (был) намерен делать?
а) Күчеп китмәкче булалар – они собираются отсюда переехать ;
нәрсә турындадыр сөйләшмәкче иде – собирался о чём-то рассказывать;
балага аш ашатмакчы булган – собирался накормить ребёнка супом;
баудан ычкындырмакчы идем – я собирался спускать с верёвки;
кемгә ыргытмакчы буласың – кому ты намерен бросить;
бозмакчы идеңме – решил портить?;
сакламакчы булдыгызмы – собирались сохранить?;
озаграк яшәмәкче булабыз – мы собираемся жить дольше;
куып тотмакчы иделәр – они решили догонять;
башламакчы булганнар – они решили начать.

ә) Он был намерен снова уехать - тагын китмакчы булган;
ты была намерена нам писать - безгә язмакчы идең;
они тоже были намерены купить - алар да сатып алмакчы булган;
она была намерена отказаться - баш тартмакчы булган;
мы были намерены вместе искать - бергәләп эзләмәкче идек;
они намерены тотчас разбудить - шунда ук уятмакчы булалар;
ты был намерен сломать - ватмакчы булгансың;
намеревался сжечь - яндырмакчы булган.

11. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Кечкенә Ләйсән әти белән мәктәпкә җыелышка бармакчы иде, ләкин әнием аңа рөхсәт бирмәде. - Маленькая Лейсан собиралась вместе с отцом идти в школу на собрание, но мама ей не разрешила.
2) Без иртәгә, базарга чыгып, апамның туган көненә бүләк алмакчы булабыз. - Мы завтра собираемся зайти на базар и купить моей старшей сестре подарок на день рождения.
3) Әбисе бәләкәй оныгына эш кушмакчы иде, ләкин тегесе урамга чыгып качкан. - Бабушка собиралась поручить работу её младшему внуку, но тот убежал на улицу.
4) Син, оялмыйча, кечкенә балалар алдында тәмәке тартмакчы буласыңмы? - Ты бесстыдно собираешься курить перед маленькими детьми?
5) Кайтсалар, мин аларны кире борып җибәрмәкче булам. - Если они вернутся, я собираюсь отправить их обратно.
6) Абыйсы Алиягә нидер әйтмәкче булган иде дә, әйтәсе сүзен әллә онытты, әллә әйтмәскә булды. - Старший брат Алие что-то собирался сказать, но то ли забыл, что хотел сказать, то ли передумал.

[_Swetlana]

12. Тәрҗемә итегез.
Нишләр иде? – Что бы делал?
Театрга еш йөрер идем - я бы часто ходил в театр;
энеңә булышыр идең - ты бы помогал своему младшему брату;
бабаңны үзегезгә чакырыр идегез - вы бы пригласили к себе твоего дедушку;
келәмнәрне урамга алып чыгып чистартыр идек - мы бы вынесли на улицу и почистили ковры;
зур велосипедта йөрергә өйрәнер идем - я бы научился кататься на большом велосипеде;
үзең дә сөйли алыр идең - ты и сам бы мог сказать.

13. Тәрҗемә итегез.
Сходил бы за хлебом - ипигә барып килер идең; (сходить близко - барып килү)
сел бы за наш стол - өстәлебез янына утыр идең;
и мы посадили бы картошку - без дә бәрәңге утыртыр идек;
построили бы себе дом - үзебезгә йорт төзер идек;
тоже купил бы машину - мин да машина сатып алыр идем;
съездила бы с детьми на море - балалар белән диңгезгә барып кайтыр идең; (съездить далеко - барып кайту)
поставили бы памятник - һәйкәл салыр идек;
зажег бы костер - учак яндырыр идең; (яндыру - все действия по разжиганию костра; кабызу - только поджигание)
выкинул бы мусор - чүп чыгарыр идең;
одолжил бы денег - бурычка акча биреп торыр идең. (вежливая форма)

14. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Әгәр аягым авыртмаса, без синең белән җәяү генә барыр идек. - Если бы только у меня нога не болела, мы бы с тобой пешком пошли.
2) Үз янымда гына тотар идем мин сине, беркая да җибәрмә́с идем. - Только бы возле себя держал я тебя, никуда бы не отпускал.
3) И балалар, авылга кайтсагыз, рәхәтләнеп урманга йөрер, күлдә коеныр, ял итәр идегез. - Ах, дети, если бы приехали в деревню, с удовольствием в лес бы ходили, в озере купались бы, отдохнули бы.
4) Әнием белән бер утырып сөйләшсәм, хәлләрем җиңеләер иде кебек. - Если бы хоть раз с мамой поговорила бы, кажется, мне бы полегчало.
5) Укуларыгыз бетсә, ичмасам, туйганчы бер йоклар идегез. - Если бы ваша учёба закончилась, вы бы хоть выспались.

[_Swetlana]

15. Тәрҗемә итегез. Жөмләләр төзегез.
Нишләсәче? – Вот бы... Хоть бы...
Үзең ә́йтсәңче - ты бы сам сказал;
тизрәк күрсәңче - хоть бы ты скорее увидел;
алып бирсәңче - хоть бы подал;
сынды́рмасачы - хоть бы он не сломал;
тәрәзәне ныгытып япсачы - хоть бы он крепко-накрепко закрыл окно;
чиста итеп сөртсәгезче - хоть бы вы чисто вытирали;
пычракка утырмаса́гызчы - хоть бы вы в грязь не садились;
бүген шалтыратсала́рчы - хоть бы они сегодня позвонили;
һаман-һаман шалтыратмаса́чы - не звонил бы ты так часто;
бу юлга гына сизмәсәлә́рче - хоть бы только на этот раз они не заметили;
начар кешегә ия́рмәсәче - хоть бы ты не дружил с плохим человеком;
кеше әйберенә тимәсә́гезче - хоть бы вы не трогали чужие вещи;
тизрәк ашап туйсаңчы - хоть бы ты скорее наелся.

16. Тәрҗемә итегез.
Нишләсә иде? – Хоть бы... Вот бы...
а) Качмасаң иде - хоть бы ты не убежал;
тизрәк бетсә иде - хоть бы скорее закончилось;
иртәгә кояш чыкса иде - хоть бы завтра солнце выглянуло;
аңа ошасам иде - хоть бы я ей понравился;
белсәгез иде - хоть бы вы узнали;
болай соң йөрмәсәң иде - хоть бы ты так поздно не гулял;
тагын яңгыр яумаса иде - хоть бы дождь опять не пошёл;
әз генә көтсәң иде - хоть бы ты немножко подождал;
гел шундый булсаң иде - вот бы ты всегда таким был;
безгә дә алып кайтса иде - вот бы и нам привёз. (алып кайту - привезти)

ә) Хоть бы кто их нашел - аларны кемдер тапса иде;
хоть бы ты его увидел - аны күрсәң иде;
хоть бы не упал - егылмаса иде; егылмаса гына ярар иде - только бы не упал;
хоть бы быстрей проснулся - тизрәк уянса иде;
хоть бы вы вспомнили - искә төшерсәгез иде;
хоть бы обратно отправили - кире җибәрсәләр иде;
хоть бы не разбилась -  ватылмаса иде;
хоть бы не замерзли - туңмасалар иде (вода, растения) / өшүмәсәләр (рук-ноги, люди; также о растениях и животных);
хоть бы не ударился - бәрелмәсә иде;
хоть бы мы поехали - китсек иде; (китү - поехать)
хоть бы вы сказали - әйтсәгез иде.

17. Тәрҗемә итегез.
1) И балам, эшем күп вакытта син дә аяк астында йөрмәсәң иде. -Их, дитя моё, в то время, когда у меня много работы, не ходил бы и ты под ногами.
2) Иртәгә ел буе көткән Сабантуй бәйрәме, яңгыр гына яумаса ярар иде. - Завтра праздник сабантуй, ожидавшийся целый год, только бы дождь не пошёл.
3) Белсәң иде башымның ничек авыртканын. - Знал бы ты, как болит у меня голова.
4) Өйрәнсәң иде ул берничә чит телне, юк шул, әллә теләк, әллә тырышлык җитми. - Оно бы выучить несколько иностранных языков, так нет, то ли желания не хватает, то ли времени.
5) Аккошлардай пар булып яшәсәгез иде. - Жить бы вам, как лебединая пара.