Лингвофорум

СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ
(ПРИЧАСТИЕ)
В татарском языке причастие имеет формы трех времен: настоящего, прошедшего, будущего. Основной функцией причастий всех трех времен является их употребление в качестве определения.



ХӘЗЕРГЕ ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ
(ПРИЧАСТИЕ НАСТОЯЩЕГО ВРЕМЕНИ)

Причастие настоящего времени имеет простую и сложную (аналитическую) форму.
Простая форма причастия настоящего времени образуется от основы глагола при помощи аффикса -учы/-үче,
отвечает на вопрос «Нишләүче?» (что делающий?)
Например: Яшә – яшәүче (живущий).

1. Фигыльләрдән сыйфат фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.
Очрат, өйрәт, әзерлән, авыр, тап, котла, көл, аша, ку, сөрт, ю, буя, ташла, сагын.

2. Исемнәр ярдәмендә сүзтезмәләр языгыз.
Үрнәк: Сикерүче малай.
Юынучы, йөгерүче, рәсем ясаучы, тәмәке тартучы, йөгереп качучы, печән чабучы, ачуланучы, кер үтүкләүче.

3. Исемнәрне нинди сыйфат фигыльләр белән тасвирлый аласыз?
Үрнәк: Өрүче, йоклаучы, йөгерүче, ятып торучы, ашаучы эт.
... күрше, ... әби, ... малай, ... артист, ... дус, ... бозау.

Причастие настоящего времени на русский язык переводится:
а) причастием настоящего времени (живущий);
б) относительным местоимением который + глагол настоящего времени (который живет);
в) местоименными наречиями где, куда, откуда + глагол настоящего времени (где я живу, куда он поехал).
Структура существительное или местоимение + причастие + существительное на русский язык переводится придаточным предложением определительным.
Например: Сезгә килүче кеше. (Человек, который к вам приходит.)
Авылдан шалтыратучы туганнар. (Родственники, которые звонят из деревни.)

4. Сыйфат фигыльләрнең ясалышын истә калдырыгыз.
Бие – биюче, укы – укучы, курык – куркучы, төзе – төзүче, таны – танучы, куй – куючы, җый – җыючы, ки – киюче, ти – тиюче, туй – туючы.

5. Тәрҗемә итегез.
Белүче бала; шигырь сөйләүче кыз; җиңүче егет; казлар саклаучы апа; дустын көтүче малай; гер күтәрүче батыр; су коенучы үрдәкләр; чәчәктән чәчәккә очучы күбәләк; кичәдә танышучы яшьләр; Чаллыга баручы автобус; машина йөртүче егет.

6. Тәрҗемә итегез.
Мальчик, решающий задачу; смеющиеся люди; знакомый, живущий в городе; загорающие ребята; лежащий больной; самолет, летящий в небе; цветущий сад; спешащий на поезд пассажир; танцующая девочка; стоящий рядом человек; часто плачущий мальчик.

7. Фигыльләрдән сыйфат фигыльләр ясагыз, алар белән сүзтезмәләр уйлагыз.
Үрнәк: Егылма – егылмаучы.
Басма, сукма, тырышма, киенмә, сизмә, өйрәнмә, җибәрмә, сындырма, бирмә, чыкма, ватма.

8. Тәрҗемә итегез.
Иртән үзе юынмаучы кечкенә бала; кызларга булышмаучы малай; имтиханга әзерләнмәүче укучы; биек оча алмаучы кош; агачларны сындырмаучы бала; тавыш яратмаучы күрше; чит телне аңламаучы кеше; үз телен сакламаучы халык; акча санамаучы бай; әле өрә белмәүче эт баласы.

9. Тәрҗемә итегез.
Непонимающий ученик; нездоровающийся сосед; ребенок, неиграющий с друзьями; неубегающий заяц; неспящий младенец; слуга, невыполняющий свои обязанности; неразговаривающий попугай.

10. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Олимпиадада җиңүче укучыларның барысына да бүләкләр бирделәр.
2) Мәктәпкә баручы балалар, туктап, ни турындадыр үзара сөйләшәләр, бәхәсләшәләр иде.
3) Үз эшен яратучы табибны авырулар да яраталар.
4) Көн-төн явучы яңгыр быел безне туйдырып бетерде.
5) Җырлый-җырлый савыт-саба юучы кечкенә кыз сезнекеме?
6) Китәргә ашыгучы кунакларны автобуска кадәр озатыгыз.
7) Сезнең фатирдан чыгып баручы кешене танымадым, кем иде ул?
8) Безнең каршыбызга килүче кыз бигрәк матур, игътибар итегез әле.
9) Юлның икенче ягында туңдырма сатучы апаны Зилә ерактан ук күреп алды.
10) Этләрне өйрәтүче кеше аларны бик яратырга һәм аңларга тиеш.

Причастие простой формы без определяемого им существительного имеет значение отглагольного имени, а на русский язык переводится обычно существительным, оканчивающимся на -тель.
Например: Язучы – писатель, эзләүче – искатель.

11. Тәрҗемә итегез.
1) Китап кибетендә эшләүчеләр бу матур китапларның барысын да укыдылармы икән?
2) Җиңүчеләрне алгы рәткә, ә кунакларны артка утырттылар.
3) Ул, бик аргач, үзен котлаучылардан качып, бүлмәсенә кереп утырган.
4) Арагызда минем энемне белүчеләр юкмы?
5) Җир казучыларның ашыйсылары килә бугай, чакырып ашатырга кирәк.
6) Кояшта кызынырга яратучыларга пляжга төштән соң гына барырга киңәш ителә.
7) Малайлар, шәһәрдән кайтучыларны каршы алырга дип, авыл башына җыелганнар иде.
8) Август башында төзүчеләрнең профессиональ бәйрәмнәре була.
9) Сәлимнең әнисе төзелештә буяучы булып эшлимени?
10) Без үзара сөйләштек тә укытучылар бәйрәменә концерт куярга булдык.

12. Җәяләрне ачып языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Күрше йортта (яшә) дә шушы табибка йөриләрме?
2) Һәр елны 28 нче майда ил чиген (сакла) һөнәри бәйрәмнәре була.
3) Иртәгә (яз) белән очрашу булачак.
4) Мин (тек) булырга хыялланам.
5) Авыр вакытта киңәш (бир), ярдәм (ит) күп булсын иде.

13. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле сыйфат фингыльләрне куеп языгыз.
1) Җәен, туган ягымның ... болыннарын күреп, күңелем тула, елыйсым килә башлый.
2) Ишегалдында ... кызлар бу хәбәрне ишетмәгәннәр, ахрысы, шуңа күрә күңелле көлешәләр иде.
3) Сәхнәдә ... яшь кызга төрле яктан чәчәк бәйләмнәре менгерделәр.
4) Су буена ... тар сукмак буенда кеше биеклегендәге кычытканнар үсеп утыра.
5) Тәмле йокыдан ... әтәч тавышын ишетеп, мин икенче якка борылып яттым да яңадан татлы йокыга чумдым.
(Басып торучы, уятучы, чәчәк атучы, очынып биюче, алып төшүче.)

14. Тәрҗемә итегез.
1) Мне очень понравилась маленькая девочка, поющая на сцене.
2) Купающиеся дети старались от берега далеко не отплывать.
3) Столб, указывающий дорогу, должен стоять на правой стороне.
4) Лошади, участвующие в соревнованиях, были красивые и сильные.
5) Человек, идущий первым, дорогу знал хорошо.

Аналитическая (сложная) форма причастия настоящего времени отвечает на вопрос «Нишли торган?»,
образуется от деепричастия на -а/-ә, ый/-и и причастия прошедшего времени торган.
Например: Белә торган – знающий, эшләми торган – неработающий.
Аналитическая форма обозначает признак предмета более постоянный, чем признак, выраженный синтетической формой.

15. Тәрҗемә итегез.
а) Яза торган каләм; йөзә торган көймә; яна торган лампа; өстәл сөртә торган чүпрәк; үсә торган чәчәк; утыра торган урындык; укый торган китап; эчә торган чәй; бара торган юл; килә торган кунак; эшли торган кеше; сөйләшә торган курчак.
ә) Кисми торган пычак; эшләми торган телевизор; йокланмый торган бала; янмый торган учак; озак саргаймый торган гөл; белми торган студент; эреми торган боз; батмый торган корабль; кипми торган буяу.

16. Исемнәр кулланып, сүзтезмәләр языгыз
Үрнәк: Үсми торган агач.
а) армый торган ...                шумый торган ...
уянмый торган ...                   язмый торган ...
җыелмый торган ...               тыңламый торган ...
күрсәтми торган ...                аңлашылмый торган...
әрчелми торган ...                  истә калмый торган ...
ә) тынычландыра торган...  еш очрый торган ...
дәвалый торган ...                  чишенә торган ...
ватыла торган ...                     башлана торган ...
шалтырый торган ...              ышана торган ...

17. Сүзтезмәләр языгыз.
Үрнәк: Печән чаба торган абый.
... торган урын            ... торган бәрәңге
... торган китап           ... торган идән
... торган кагыйдә      ... торган бүлмә
... торган мәйдан       ... торган тапшыру
... торган җир              ... торган кунак

18. Сүзтезмәләрне тәрҗемә итегез.
а) Дом, в котором я живу. Детский сад, в который ходит моя дочь. Дорога, которая ведет вниз. Ученик, который не пишет. Случай, который бывает часто. Урожай, который собирали осенью.
ә) Передача, которую мы все любим. Дерево, на котором сидят птицы. Война, которую не хочет народ. Скамейка, на которой они обычно отдыхают. Поляна, на которой играют дети. Парень, от которого я жду письмо.

19. Иярчен аергыч җөмләләрне тәрҗемә итегез. (Переведите придаточные определительные предложения.)
1) У бабушки, которая живет в соседнем доме, внуков очень много.
2) Люди, которые летают в космос, наверное, очень храбрые и сильные.
3) Книга, которая лежит на столе, твоя?
4) Ведро, которое несет Динар, полно ягодами.
5) Магазин, в который мы ходим каждый день, находится через дорогу.
б) Песочница, на которой играют дети, сырая после вчерашнего дождя.
7) Картину, которая висит на стене, вы купили в прошлом году?
8) У меня есть знакомые, которые хорошо знают историю своего рода.
9) Никогда не слушайте людей, которые плохо говорят о других и хорошо о вас.
10) С нами на экскурсию пойдет учитель, который много знает и интересно рассказывает о природе.

20. Текстны тәрҗемә итегез. Сыйфат фигыльләрне табыгыз.
«АК ҮЛЕМ» ЯШЬЛӘРНЕҢ БАШЫНА ҖИТӘ

Наркомания афәте көннән-көн күбрәк гаиләләргә үтеп керә. Елдан-ел наркотикларның көчлерәкләре, сәламәтлеккә аеруча зыян китерә торганнары кулланыла. Кара базарда хәзер әфьюн, героин киң таралган. Наркотик сатучыларның саны да үткән елга караганда ун тапкыр арткан. Наркотик матдәләр элеккечә үк якын чит илләрдән –  Таҗикстан, Үзбәкстан, Азәрбайҗан республикаларыннан кайтарыла. Бүгенге көндә Татарстанда наркотиклар кулланучыларның 4 проценты – яшүсмерләр. 2001 нче ел мәгълүматларына караганда, Татарстанда ВИЧ инфекциясен йөртүче кешеләрнең 95 проценты – наркоманнар. Чаллы шәһәрендә артык доза кулланудан атна саен 4–5 кеше үлә. 2001 нче елның беренче яртысында гына әлеге замана чире 108 чаллылының башына җиткән, нигездә бу – 16–28 яшьлек кешеләр. Вакытлы рәхәт эзләүче энәгә бәйле яшьләр нинди генә куркыныч җинаятьләр эшләмиләр! Кеше талаучы, үтерүче, фатир басучы, машина урлаучы яшүсмерләрнең саны көннән-көн арта. Балалары шундый юлда йөрүче күпме ата-ана ут йотып яши!

21. Тәрҗемә итегез. Сыйфат фигыльләрне табыгыз.
НАРКОМАННЫҢ ҮЗ-ҮЗЕН ТОТЫШЫ НИНДИ БУЛА?

Наркоманның холкы кандагы наркотик матдәләрнең күләменә бәйле. Беренче карашка ул акыллы, тыныч, яхшылык эшләргә әзер торучы кеше булып күренә. Ә 4 сәгатьтән соң аның бер сәбәпсез кызып китүче, хафаланучы, дулаучы кешегә әйләнүе мөмкин. Тагын ике сәгатьтән соң аны йокымсырап утыручы, акылга тулы булмаган, маймыл булып кыланучы кеше итеп күрергә була. Димәк, ул инде наркотик кабул итәргә өлгергән. Өч сәгатьтән ул тагын нормаль кешегә әйнләнә. Циклның яңа әйләнеше башлана.
«Ак үлем»нән котылу җиңел түгел. Шуңа күрә дәваланып чыгучылар арасында яңадан энәгә тартылучылар да шактый. Хәзерге заман медицинасының бөтен мөмкинлекләрен кулланып та, кешене наркоманиядән тулысынча дәвалап булмый.

22. Тәрҗемә итегез. Исемләшкән сыйфат фигыльләрне табыгыз.
Россия Федерациясендә 35 милли парк булса, «Түбән Кама» милли паркы –  республикабызда бердәнбер. Парк Татарстанның көнчыгышында урнашкан һәм 27 мең гектар мәйдан били. Көннән-көн матурланучы милли парк территориясенә Алабуга, Тукай, Түбән Кама районнары керә. Бер дистә ел элек утыртылган агач һәм куакларны хәзер танырлык та түгел. Биредә нинди генә кошлар, хайваннар һәм җәнлекләр юк! Исемнәре Кызыл китапка кертелгәннәре дә күп.
Милли парк янәшәсендә яшәүчеләр анда ял итәргә яраталар. Транспорт белән чыгучылар да, җәяү йөрүчеләр дә очрый. Әйе, алабугалы һәм чаллылыларның ял итәр җирләре, сокланыр урыннары бар. Тик менә шушы матурлыкны саклаучылар да шулай ук күп дип, кызганычка каршы мактана алмыйбыз. Табигатькә ял итәргә чыккан кешеләрнең күбесе агачларны сындыра-җимерә башлый. Ярый әле бу байлыкны саклаучылар, күзәтеп торучылар бар. Болар – «Түбән Кама» милли паркы урман хуҗалыгы хезмәткәрләре, экология, санитария күзәтчелеге, балалар, гомумән табигатьне яратучы кешеләр. Нәкъ менә алар, көчләрен, вакытларын кызганмыйча, әйләнә-тирә мохитне саклыйлар. Ләкин, даими аңлату эшләре алып баручы парк хезмәткәрләренең тырышлыгына карамастан, табигатьне юк итүчеләр кимеми. Гүзәл табигать безгә матурлык бирүче генә түгел, сәламәтлекне кайгыртучы да бит югыйсә. Табигать – безнең уртак байлыгыбыз, аны бергәләп саклыйк.

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ
(ПРИЧАСТИЕ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ)

Причастие прошедшего времени отвечает на вопрос «Нишләгән?», образуется от основы глагола при помощи аффиксов -ган/-гән, -кан/-кән.
На русский язык переводится при помощи аффиксов на -вш-, -н-, -нн-. Например:
Уянган бала (проснувшийся ребенок),
укылган китап (прочитанная книга).
Без яшәгән шәһәр (Город, в котором мы живем).

23. Тәрҗемә итегез.
Калган эш; белгән шигырь; укыткан укытучы; югалган дәреслек; кыздырылган ит; арган әби; ашыккан кешеләр; куелган билгеләр; бәрелгән аяк; коелган яфраклар; җавап биргән укучы; су коенган балалар; ярдәм иткән кыз; ватылган тәлинкә; кайнаган сөт.

24. Сыйфат фигыльләрне нинди исемнәр белән кулланып була?
Үрнәк: Юылган: идән, кер, чынаяклар, чалбар,...
а) Җылынган, котлаган, аңлаган, катнашкан.
ә) Казыган, казылган, сөйләгән, сөйләнгән, эшләгән, эшләнгән.

25. Исемнәрне нинди сыйфат фигыльләр белән кулланып була?
Үрнәк: Чәчәкләр: утыртылган, өзелгән, бүләк ителгән,...
Киңәш, йорт, күлмәк, көндәлек, кунаклар, имтихан, мисал.

26. Сыйфат фигыльләрнең антонимнарын языгыз.
Үрнәк: Кергән ишек – чыккан ишек.
Елаган бала; югалган китабың; арган кеше; килгән кунаклар; бикләнгән кибет; тырышкан укучы; төшкән баскыч; утырган урын; яндырган ут; авырган күршем.

27. Тәрҗемә итегез.
Обрадовавшийся мальчик; поставленная оценка; забытая тема; купленные продукты; выращенные овощи; выполненное упражнение; потерявшаяся кошка; испугавшийся ребенок; посаженная картошка; собравшиеся люди.

28. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Әйтелмәгән сүзләр; киелмәгән киемнәр; җиңмәгән спортчы; еламаган бала; бикләнмәгән ишек; аралашмаган күршеләр; уйланмаган эш; тәрҗемә ителмәгән җөмләләр; җыештырылмаган бүлмә; чакырылмаган кунаклар; өлгермәгән алмалар; җылынмаган су.

29. Тәрҗемә итегез.
Невымытые тарелки; невыученное правило; непроверенные тетради; ненайденная ручка; непришедшие зрители; неизученный язык; непроснувшийся малыш; непрочитанная газета; неотосланные письма; неожиданная встреча.

30. Сүзтезмәләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз.
Яуган яңгыр; киселгән икмәк; пешкән йомыркалар; тырышкан дус; чапкан ат; рөхсәт сораган укучы; ялганлаган бала; ошаган фикер; килә алган кешеләр; гаҗәпләнгән тыңлаучылар; онытылган әйбер.

31. Нокталар урынына тиешле сүзләр куеп, сыйфат фигыльләр төзеп языгыз.
...ган таш      ...кан акча        ...ган билге
...гән эш       ...кан бакча      ...ган сәгать
...кән аш       ...кан елга        ...кән кунак
...ган теш      ...гән гаилә      ...кән бәйрәм
...кан баш     ...ган кием       ...гән сүзләр

32. Тәрҗемә итегез. Бирелгән җөмләләрдән чыгып, нинди кагыйдә әйтә аласыз?
Б. к. Сез яшәгән шәһәр, чыннан да, матур икән.
И. к. Сез яшәгән шәһәрнең тарихы баймы?
Ю. к. Сез яшәгән шәһәргә туристлар күп киләме?
Т. к. Сез яшәгән шәһәрне кичә телевизордан күрсәттеләр.
Ч. к. Сез яшәгән шәһәрдән безнең шәһәргә еракмы?
У.-в. к. Сез яшәгән шәһәрдә нинди милләтләр яши?

33. Тәрҗемә итегез.
1) Дөрес җыелган дару үләннәренең генә файдасы була.
2) Мин ясаган машина макетына күргәзмәдә яхшы бәя бирделәр.
3) Һәр көн иртән салкын су белән коенган кеше авырмый.
4) Кечкенә баланы куркыткан эт, чыннан да, бик зур һәм усал иде.
5) Сез бүген биргән имтихан нинди фәннән иде?
6) Бүгенге бәйрәмдә матур итеп җырлаган теге кызның кем икәнен белмисезме?
7) Килгән кунакларны вокзалдан кунакханәгә туры алып кайтырсыз.

34. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле сыйфат фингыльләрне куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Мәктәптән киткәндә, без ... агачлар инде хәзер зур булып үскәннәрдер.
2) Өй эшләрен ... укучылар начар билге алдылар.
3) Яңа гына һавага ... самолет Төркиягә оча икән.
4) Китапханәдән ... китап сиңа реферат язарга ярдәм иттеме?
5) Әти-әниләр ... киңәшләр һәрвакыт файдалы була.
6) Авылдан әбиләре ... тәмле күчтәнәчләргә балалар сөенделәр.
7) Бөек Җиңүне ... һәм аңа ... бер генә кеше дә булмагандыр.
8) Урамда ... балаларны сез таныдыгызмы?
(Биргән, утырткан, җибәргән, эшләмәгән, күтәрелгән, шатланмаган, алган, уйнаган, көтмәгән.)

35. Нокталар урынына тиешле сыйфат фигыльләр куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Дәрестә без ... диктант, чыннан да, авыр иде.
2) Яңа төзелә ... йорт янында балаларга уйнарга рөхсәт ителми.
3) Поезддан ... юлчылар һәркайсы үз юлы, үз эше белән китеп бардылар.
4) Яз көне ... беренче җылы яңгырны бөтен табигать түземсезләнеп көтте.
5) Кичә туган көнен ... дустыма 15 яшь тулды.
6) Еш ... балаларга табиблар спорт белән шөгыльләнергә киңәш итәләр.
7) Имтиханнарын яхшы ... укучыларны укытучылар чын күңелдән котладылар.

36. Тәрҗемә итегез.
1) Вопрос, заданный мне, был очень легким.
2) Сестра, вернувшаяся с работы раньше нас всех, приготовила вкусный ужин.
3) Понравившаяся вам картина продавалась на последней выставке.
4) Письмо, которое ты так долго ждал, сегодня наконец-то пришло.
5) Дети, которые всегда помогают своей маме, вырастают хорошими людьми.
6) Стол для гостей накрыли в комнате, убранной по-праздничному.
7) Долго болевший мальчик сегодня вышел из больницы.

37. Хәзерге заман сыйфат фигыльләрне үткән заман сыйфат фигыльләргә үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Ял итүче картлар – ял иткән картлар.
Еш елаучы бала; укырга теләүче укучы; хуҗасын тыңламый торган эт; чиста җыештыручы апа; яхшы уйнаучы музыкант; балаларны дәвалаучы табиб; начар ишетүче әби; еракка күчеп китүче туганнар; үзе йөри торган уенчык машина.

38. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Укучы ясаган хата.– Ошибка, сделанная учеником.
            Хата ясаган укучы. – Ученик, сделавший ошибку.
1) Агач утырткан бабай. Бабай утырткан агач.
2) Өстәл ясаган оста. Оста ясаган өстәл.
3) Укытучы тикшергән дәфтәрләр. Дәфтәрләр тикшергән укытучы.
4) Туганнар язган хат. Хат язган туганнар.
5) Егет сатып алган чәчәкләр. Чәчәкләр сатып алган егет.
6) Тәлинкә ваткан сеңлем. Сеңлем ваткан тәлинкә.
7) Туңдырма яраткан бала. Бала яраткан туңдырма.

39. Тәрҗемә итегез.
1) Дети, убиравшие комнату. Комната, убранная детьми.
2) Учитель, поставивший хорошую оценку. Хорошая оценка, поставленная учителем.
3) Швея, сшившая красивое платье. Красивое платье, сшитое швеей.
4) Друзья, давшие хорошие советы. Хорошие советы, данные друзьями.
5) Девочка, потерявшая ключи. Ключи, потерянные девочкой.
6) Писатель, написавший интересный рассказ. Интересный рассказ, написанный писателем.
7) Зрители, услышавшие новую песню. Новая песня, услышанная зрителями.

40. Тәрҗемә итегез.
а) Бүләккә шатланган бала. Бала шатланган бүләк. Бала бүләккә шатланган.
ә) Шигырьләр язган шагыйрь. Шагыйрь язган шигырьләр. Шагыйрь шигырьләр язган.
б) Диванда йоклап киткән сеңлем. Сеңлем йоклап киткән диван. Сеңлем диванда йоклап киткән.
в) Безгә хат язган туганым. Туганым безгә язган хат. Туганым безгә хат язган.

41. Тәрҗемә итегез.
а) Безнең яраткан укытучыбыз җәй көне икенче шәһәргә күчеп киткән. Җәй көне икенче шәһәргә күчеп киткән укытучыбызны без бик ярата идек. Безнең яраткан укытучыбыз күчеп киткән шәһәр бик еракмы?
ә) Авыр сугыш елларында түзгән халыкның җиңүгә ышанычы нык булган. Халык түзгән авыр сугыш еллары күпме вакыт узса да онытылмыйлар. Җиңү киләсенә ышанып, халык нинди авыр сугыш елларында да түзгән.
б) Түбәдән егылып төшкән кечкенә малайның аягы нык авыртканмы? Теге кечкенә малай егылып төшкән түбә бик биек булганмы? Безнең күршеләрнең кечкенә малайлары, үзләре өйдә юкта, түбәдән егылып төшкән.

42. Тәрҗемә итегез.
а) Слова, сказанные нам этим человеком, были очень нужные. Человек, сказавший эти нужные слова, нам незнаком. Этот человек сказал нам очень нужные слова.
ә) Люди, посадившие этот лес, оставили о себе хорошую память. Лес, посаженный этими людьми, приносит всем радость и пользу. Когда-то давно хорошие люди посадили для нас этот лес.
б) Новый дом, построенный отцом, виден издалека. Отец, построивший новый дом, доволен своей работой. Еще до моего рождения (пока я не родился), отец построил в деревне дом.

43. Сорауларга җавап бирегез.
1) Дәрескә әзерләнмәгән бала гадәттә нинди билгеләр ала?
2) Спорт белән шөгыльләнгән кеше еш авырыймы?
3) Дусларының акыллы киңәшләрен тыңламаган кеше дөрес эшлиме?
4) Фатирда газ исен сизгән кеше нишләргә тиеш?
5) Еш ялганлаган балага ышаналармы?
6) Синеңчә, тәмәке тарткан кешеләрнең сәламәтлекләре нинди була?
7) Дәрестә тыңламаган укучы яңа теманы яхшы аңлый аламы?
8) Җилләтелмәгән бүлмәдә йокларга рәхәтме?
9) «Ул пешмәгән» дип нинди кешегә әйтәләр?

44. Җөмләләрне тутырып языгыз.
Күптән күрешмәгән дусларыбыздан ... .
Синең белән сөйләшкән кеше ... .
Су сибелмәгән түтәлдә ... .
Яңа елны бергә каршылаган дусларыңның ... .
Син казыган чокырга ... .
Әнием юган керләрне ... .
Бик салкын көнне җылы киенмәгән кешеләр ... .
Диңгез буенда ял иткән апамнан ... .
Бу сорауга җавап таба алмаган дустыңа ... .
Урманда үскән чәчәкләрне ... .
Елга уртасына кадәр йөзеп җиткән кешенең ... .
Бу авылда яшәгән кешеләрдән ... .

45. Тәрҗемә итегез.
1) В трудные минуты он всегда вспоминает слова, сказанные мамой.
2) В доме, в котором живет мой друг, уже месяц не работает лифт.
3) Сад, посаженный моим дедом, напоминает нам о нем.
4) Покрасневшие помидоры надо сегодня же собрать в деревянные ящики.
5) Ученики, хорошо знавшие татарский язык, участвовали на школьной олимпиаде.
6) Губадия, испеченная мамой моего друга, понравилась всем гостям.
7) Моим одноклассникам, которые не торопились домой, разрешили остаться потанцевать.

46. Тәрҗемә итегез. Рус телендә охшаш мәкальләр табыгыз.
1) Эш эшләгән интекмәс, эшләмәгән көн күрмәс.
2) Алтын-көмеш яуган җирдән туган-үскән ил артык.
3) Эшләмәгән ашамый.
4) Йөри белмәгән юл бозар, сөйли белмәгән сүз бозар.
5) Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр.
6) Телләр белгән – илләр гизгән.
7) Ата-ананы тыңлаган – адәм булган, тыңламаган – әрәм булган.
8) Акрын барган тиз җитәр.
9) Авызы пешкән салкын суны да өреп эчкән.
10) Туган телен югалткан кеше үзен дә югалта.

47. Аерымланган сыйфат фигыльләргә игътибар итеп, җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Старик, уставший от долгой дороги, сел отдохнуть.
2) Мне на помощь прибежали соседи, живущие недалеко от нашего дома.
3) Больному рассказали о современной больнице, построенной недавно на окраине города.
4) Мальчик, упавший в глубокую яму, оказывается, приехал в гости к соседке.
5) Туристы медленно поднимались в гору по узкой тропе, заросшей травой.
6) Девочка, испугавшаяся гуся, была, наверное, городской.

48. Иярчен аергыч җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Я до сих пор помню песни, которые в детстве мне пела мама.
2) Наш класс собирает материал об известных людях, которые родились в нашем городе.
3) Избушка, которая стояла на краю леса, сгорела в прошлом году.
4) Здание, в которое переехал детский дом, находится в красивом месте.
5) Школа, из которой я ушел, была далеко от дома.
6) Задача, которую я не мог долго решить, оказалась очень простой.
7) Нас пригласили в комнату, которая была приготовлена специально для гостей.

49. Тәрҗемә итегез. Боерык фигыльләрне, шарт фигыльләрне, кире шарт фигыльләрне һәм сыйфат фигыльләрне табыгыз.
НАРКОМАННАР БЕЛӘН ҮЗЕҢНЕ НИЧЕК ТОТАРГА?
(Психолог киңәшләре)
Наркоманнар белән эшлекле мөнәсәбәткә керергә киңәш ителми. Әгәр сез наркоман тарафыннан үзегезгә карата кызыксыну сизәсез икән, аның яныннан тизрәк китәргә тырышыгыз. Ул сөйләгән вакыйгалар еш кына теге яки бу рәвешле алдау өчен кереш сүз булып кына торалар. Күптән түгел генә танышкан, дуслашкан егет яки кызның наркоман икәнен белсәгез, ул бик кызыклы кеше булса да, наркотиклардан ваз кичәргә сүз бирсә дә, тиз арада аннан читләшергә тырышыгыз. Наркоман ышанычлы кеше түгел. Әгәр дә инде шулай да сезгә наркоман белән нәрсә дә булса хәл итәргә туры килсә, түбәндәгеләрне истә тотыгыз:
1. Әгәр мөмкин булса, аңа үзегезнең адресыгызны да, телефоныгызны да бирмәгез. Наркоманнар әйбер урлаудан тартынмыйлар, шуңа күрә алар үзләрен кызыксындырган әйберләрне урлау юлларын белмәскә тиеш.
2. Ышаныч кәгазе бирсә дә, наркоманга әйберләрегезне, акчагызны ышанып тапшырмагыз. Ул аларны сатачак һәм барысын да наркотиклар алуга тотачак. Аны төрмәгә утырткан очракта да, акчагыз һәм әйберләрегез кире кайтмаячак.
3. Наркоман алдында һич тә алдашмагыз, әйткән сүзегездән кире кайтмагыз. Башка кешеләрнең вәгъдәләрен наркоманнар яхшы хәтерлиләр һәм аларның сүзләрендә тормауларын хәрәмләшүгә рөхсәт дип бәялиләр.
Әгәр наркоман сезнең якын туганыгыз яки дустыгыз булса, нишләргә? Якын кешедән ничек баш тартасың ди?! Хәер, чыдар хәлләре калмаган кайбер ата-аналар балаларыннан баш тарткан очраклар да күп. Наркоманнарны караган, аларга хезмәт күрсәткән якыннары өчен, бу – гомерлек авыр эш. Наркотиклар алу өчен, туганнарыннан оятсыз рәвештә даими акча таләп итүчеләр белән яшәүчеләр үзләре дә психик авыруга сабышырга мөмкин.

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕ КУЛЛАНУНЫҢ АЕРЫМ ОЧРАКЛАРЫ
(ОСОБЫЕ ФОРМЫ УПОТРЕБЛЕНИЯ ПРИЧАСТИЙ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ)

Үткән заман сыйфат фигыльнең тартым белән төрләнеше
(Употребление причастий прошедшего времени с аффиксами принадлежности)

Часто причастие прошедшего времени присоединяет аффикс принадлежности. При этом оно выражает:
а) результат действия или его объект;
б) процесс действия (сам акт действия). Например:
Синең әйткәнең дөрес булып чыкты. (То, что ты сказал, оказалосъ правдой.)
Синең кайтып киткәнеңне берәү дә сизмәде. (Никто не заметил твой уход.)

50. Тәрҗемә итегез.
Минем әйткәнем дөрес булып чыкты.
Синең әйткәнең дөрес булып чыкты.
Аның әйткәне дөрес булып чыкты.
Безнең әйткәнебез дөрес булып чыкты.
Сезнең әйткәнегез дөрес булып чыкты.
Аларның әйткәннәре дөрес булып чыкты.

51. Җөмләләрне 50 нче күнегү үрнәгендә төрләндерегез.
а) Минем шигырь укыганым укытучыбызга ошады.
ә) Минем чыгыш ясаганым кичәгә аеруча бер күңеллелек өстәде.

52. Укыгыз. Тәрҗемә итегез.
Минем Казанга барганым бар (юк).
Синең Казанга барганың бар (юк).
Аның Казанга барганы бар (юк).
Безнең Казанга барганыбыз бар (юк).
Сезнең Казанга барганыгыз бар (юк).
Аларның Казанга барганнары бар (юк).

53. Тәрҗемә итегез.
1) Аның беренче класста укыган сеңлесен минем мәктәптә бер тапкыр да очратканым юк.
2) Синең моңа кадәр ярышларда катнашканың бар идеме?
3) Минем бу яңа кара чалбарымны бүгенгә кадәр кигәнем юк иде.
4) Безнең бер-беребезгә беркайчан да авыр сүзләр әйткәнебез юк.
5) Аларның күптән инде бу иске җырларны җырлаганнары юк иде.
6) Сезнең бакчагызга дару үләннәре утыртканыгыз бармы?

Причастие прошедшего времени с аффиксами принадлежности может меняться по падежам.

54. Укыгыз. Тәржемә итегез.
Б. к. Минем бу йортка берничә тапкыр килгәнем (нишләгәнем?) бар.
И. к. Минем килгәнемнең (нишләгәнемнең?) нәтиҗәсе булмады.
Ю. к. Минем килгәнемә (нишләгәнемә?) сөенмәдең бугай.
Т. к. Минем килгәнемне (нишләгәнемне?) беркем дә күрмәде.
Ч. к. Минем килгәнемнән (нишләгәнемнән?) син дә файдаланып кал.
У.-в.к. Минем килгәнемдә (нишләгәнемдә?) синең ни эшең бар?

55. Сүзтезмәләрне килешләр белән төрләндереп, җөмләләр төзегез.
а) Безнең очрашканыбыз.
ә) Синең катнашканың.

56. Тәрҗемә итегез. Алар белән җөмләләр төзегез.
Аралашмаганыңа ачуланмыйм; танышмаганыма үкенмим; укымаганыгызда эшем юк; ышанмаганыбызның сәбәбе ачык; җыештырмаганыңны күрделәр; сөйләшмәгәнегезне яратмыйм; укырга керә алмаганына борчыла.

57. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Минем бу фатирда инде күптән яшәмәгәнемне син белмәдеңмени?
2) Синең чит телләр факультетына укырга кергәнеңә без бик шатландык.
3) Безнең шахмат түгәрәгенә йөргәнебезгә әниебез дә, әтиебез дә бик канәгать.
4) Синең немец телен өйрәнергә теләмәгәнеңне укытучыгыз беләме?
5) Аның шалтыратканын бик озак көтәргә туры килде.
6) Сезнең имтиханнарыгызны начар биргәнегезгә кем гаепле?

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ БАШ КИЛЕШТӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в именительном падеже).

Если причастие прошедшего времени употреблено с частицей саен, то оно выражает:
а) каждый раз, как повторяется действие причастия, повторяется и действие следующего за ним глагола. Например:
Мин аны күргән саен кунакка чакырам. (Я приглашаю его в гости при каждой встрече.)
б) чем дольше продолжается действие причастия, тем все более и более усиливается действие следующего за ним глагола. Например:
Йоклаган саен йоклыйсым килә. (Чем больше сплю, тем больше хочется спать.)

58. Тәрҗемә итегез.
1) Мин Алсуны күргән саен кунакка чакырам, ләкин ул бер дә килми.
2) Айрат авылга кайткан саен, безгә кереп, хәл белмичә китми.
3) Бала елаган саен, аның янына шулай йөгереп килергә кирәкме?
4) Бу кызны очраткан саен, Рөстәмнең күңеленә шатлык тула иде.
5) Казанга барган саен, әнисе Раиләгә ниндидер күчтәнәч алып кайта.
6) Юган саен кием яңармый, ә искерә генә.
7) Балага сораган саен яңа уенчык сатып алмагыз.

59. Тәрҗемә итегез.
1) Каждый раз, когда учитель задает вопрос, он почему-то не может ответить.
2) Каждый раз, когда мама сердится и плачет, мне бывает стыдно за себя.
3) Каждый раз, когда будете садиться за стол, не забывайте помыть руки.
4) Каждый раз, когда у детей бывают дни рождения, она старается приготовить что-нибудь вкусное.
5) Каждый раз, когда я забывал дневник, мне приходилось бежать домой.
6) Каждый раз, когда ребенок болеет, нельзя давать так много лекарств.
7) Каждый раз, когда будешь надевать это платье, будешь вспоминать обо мне.

60. Тәрҗемә итегез.
1) Әнисе озаграк тынычландырган саен, Лилия ныграк елады.
2) Иркәләгән саен, бала ныграк иркәләнә.
3) Күбрәк әйткән саен, әзрәк тыңлыйсың бугай син.
4) Яңгыр ешрак яуган саен, игеннәр өчен яхшырак.
5) Акча күбрәк булган саен җитмирәк бугай ул.
6) Син кешеләргә яхшы булган саен, алар да сиңа яхшырак булыр дип уйлыйсыңмы?
7) Дару күбрәк эчкән саен, баланың организмы көчсезләнә бара.
8) Кешеләр, күбрәк укыган, күбрәк белгән саен, үзләренең нәсел тарихы белән ныграк кызыксыналар.

Если употреблено причастие прошедшего времени со словами кебек, төсле, шикелле
или с частицей -ча/-чә, то оно переводится на русский язык
«как + глагол изъявительного наклонения». Например:
Мин сез яшәгән кебек яши алмыйм. (Я не могу жить так, как вы живете.)

61. Тәрҗемә итегез.
а) Син әйткән кебек; ул белгәнчә; алар саклаган кебек; әниең яраткан шикелле; Сания җырлаган кебек; сез ишеткәнчә; өлкәннәр кушканча; картлар хәтерләгәнчә; мин ышанган кебек; сез эшләгән кебек; балалар уйламаганча; аңа охшамаган шикелле; кар явар төсле; эшли алмаслар төсле.
ә) Үзен күргән кебек булам; аңлаган шикелле утыра; ачуланышканнар кебек сизәм; үпкәләгән төсле йөри; төштә күргән шикелле булдым; шатланган булып кыланды; белмәгән кебек тыңладым; йоклаган кебек ята; кайгырган төсле күренәләр; елаган кебек тоела.

62. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Бу җырны беркем дә сез җырлаган кебек, шулай матур итеп җырлый алмый. –Никто не сможет так хорошо петь эту песню, как вы.
1) Әниең теккән кебек матур тексәң, син дә яхшы тегүче булырсың.
2) Хәлләр алдагы хатыбызда язган кебек, бернинди үзгәрешләр юк.
3) Ул бу турыда бернәрсә дә белмәгән шикелле сөйләште.
4) Бәлешне әбием пешергән төсле тәмле итеп беркем дә пешерә алмый.
5) Күршеләрегезнең яңа йорты син сөйләгән шикелле үк зур түгел ич.
6) Өчпочмакларың шундый тәмле булган, ашаган кебек тә булмадым.
7) Нигә сез үзегез күргән кебек сөйләп утырасыз, бу турыда сезгә мин әйттем бит.
8) Җәйге ял шундый тиз үтеп китте, ял иткән кебек тә булмадым.
9) Барысы да кичә генә булган шикелле тоела.
10) Баланы беркем дә, беркайчан да аналар яраткан төсле ярата алмас.

63. Тәрҗемә итегез.
1) Никто мне так не нужен, как нужен ты.
2) Кто из вас сможет правильно решить все задачи, как решил Саша?
3) Мне кажется, они когда-то были знакомы.
4) Мы не можем сделать это так быстро, как сказали вы.
5) Почему ты сидишь так, как будто ничего не слышишь?
6) Его друг думает так же, как и он?
7) Эти двое разговаривали так, как будто меня не узнают.
8) Отец всегда ругает сына так, как будто в детстве сам не шалил.

Послелог өчен после причастия прошедшего времени указывает на причину другого действия.
Например:
Ялганлаган өчен башыңнан сыйпамаслар. (За то, что обманул, тебя по головке не погладят.)

64. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Вакытында килмәгән өчен; дөрес җавап бирмәгәнең өчен; гел соңга калганым өчен; булышмаганы өчен; хаталы язганыбыз өчен; тыңлап утырмаганыгыз өчен; киемнәрне пычратканнары өчен; акыллы булганыгыз өчен; еш елаганы өчен; сирәк кайтканыгыз өчен; хат язмаганың өчен; дөреслекне яшергән өчен.

65. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән сүзләрнең тиешлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Контроль эшнең беренче биремендә хата ... өчен, укытучы миңа «4» ле куйды.
2) Сүз ... өчен, балачакта миңа олылардан еш эләгә иде.
3) Чебиләрне суда ... өчен, әбисе Диләрәне ачуланды.
4) Кич өйгә бик соң ... өчен, Айтуганны бүген урамга чыгармадылар.
5) Кунаклар алдында йөзгә кызыллык ... өчен, дәү әни оныкларын мактады.
(Коендырган, китермәгән, ясаган, тыңламаган, кайткан).

66. Тәрҗемә итегез.
1) Мин моны син сораган өчен генә эшлим, башкалар сораса, эшләмәс идем.
2) Кешеләр Ләйсәнне ягымлы булганы, өлкәннәрне хөрмәт иткәне өчен яраталар.
3) Акчаңны югалтканың өчен ачуланмыйм, алдый башлаганың өчен борчылам.
4) Контроль эшне яхшы эшләгәнебез өчен, бездән дә бигрәк укытучыбыз сөенде.
5) Тырышканың өчен «5» ле куям, акыллы булганың өчен яратам, намуслы булганың өчен хөрмәт итәм сине, укучым.

67. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп, җөмләләрне тутырып языгыз.
(Нишләгәнем?) ... өчен ачуланмагыз.
(Нишләгәнең?) ... өчен гафу үтен.
(Нишләгәне?) ... өчен дискотекага җибәрмәгәннәр.
(Нишләгәнебез?) ... өчен мактадылар.
(Нишләгәнегез?) ... өчен директорга чакырталар.
(Нишләгәннәре?) ... өчен бүләкләделәр.

Причастие прошедшего времени со словами килеш и көе переводится на русский язык хоть и... и пока не... . Например:
Сорамаган килеш, әйтмә. (Пока не спросили, не говори.)
Белмәгән килеш сөйли. (Хоть и не знает, а говорит).

68. Тәрҗемә итегез.
1) Сукмаган килеш елый.
2) Юмаган көе авызыңа капма.
3) Үтүкләмәгән килеш кигән.
4) Пешермәгән килеш ашыйлармы?
5) Аңламаган көе сөйләмәсеннәр.
6) Булдыра алмаган килеш эшләмәгез.
7) Пычранган көе йөрисеңме?
8) Санамаган килеш алдыңмы?
9) Дәрес әзерләмәгән килеш килгән.
10) Күрмәгән көе нәрсә дип әйтим?

69. Тәрҗемә итегез.
1) Кызыгызны мәктәпкә авырган көе нигә җибәрдегез?
2) Үзем бармаган-күрмәгән көе, әлегә бернәрсә дә хәл итә алнмыйм.
3) Булдыра алмаган килеш теләсә нинди эшкә тотынырга ярамый.
4) Басмагыз, утырган килеш көнә җавап бирегез.
5) Барлык туганнар да килеп бетмәгән килеш, өстәл янына утырмыйк инде.
6) Малаегыз йөрергә өйрәнмәгән көе, шундый кыйбатлы велосипед сатып алдыгызмы?
7) Көне буе ашамаган-эчмәгән көе йөреп, ашказаныңны бозасың бит.

Причастие прошедшего времени со словами хәлдә, очракта переводится в случае, если... ,
а при наличии после этих слов частицы да/дә, та/тә переводится даже если... .
Например:
Су булмаган очракта нишлибез? (Что будем делать, если не будет воды?)
Яңгыр яуган очракта да барырга кирәк. (Нужно идти, даже если пойдет дождь).

70. Тәрҗемә итегез.
Кунаклар килмәгән хәлдә; таеп егылган очракта; беренче булып күргән очракта; аңламаган хәлдә; оныткан хәлдә; берни белмәгән очракта; бик күрәсе килгән хәлдә дә; биредә яшәгән очракта да.

71. Тәрҗемә итегез.
1) Җыелышка, әниең килә алмаган очракта, әтиең килсен.
2) Мин, булдыра алмаган очракта да, балаларыма барыбер ярдәм итәргә тырыштым.
3) Баласы ялгышып төрмәгә утырган хәлдә дә, ана аны барыбер акларга тырыша.
4) Туганнары авылга кайтмаган очракта, Асия аларга үзе барырга уйлый иде.
5) Авырып мәктәпкә озак йөри алмаган хәлдә дә, Шамил укуны ташламаска булды.
6) Беркем дә ярдәм итмәгән очракта нишләргә уйлыйсыз?
7) Яратмаган хәлдә дә кеше белән шулай тупас сөйләшергә ярамый.

Причастие прошедшего времени со словом булып переводится со словами как будто бы...
и булып чыкты – оказалось, что... .
Например:
Укыган булып чыкты. (Оказалось, что прочитал.)
Укыган булып утыра. (Притворяется, как будто бы читает.)

72. Тәрҗемә итегез.
1) Ул, чыннан да, ялганламаган булып чыкты.
2) Аны Алсу күргән булып чыкты.
3) Ялгыш баргансыз булып чыктымы?
4) Анда да яңгыр яуган булып чыкты.
5) Әйтергә кушмаган булып чыкты.
6) Барыбер үзләренчә эшләгәннәр булып чыкты.

73. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
1) Курыккан булып күренә.
2) Бик шатланган булып каршы ала.
3) Ачуланган булып әйтте.
4) Борчылган булып сорашалар.
5) Ашаган булып утыра.
6) Йоклаган булып ятабыз.
7) Сөенгән булып сөйлиме?

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ ИЯЛЕК КИЛЕШЕНДӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в притяжательном падеже)

Причастие прошедшего времени в притяжательном падеже указывает на лицо, выполняющее действие. Например:
Эшләгәннең тамагы тук. – Кто работает, тот сыт.
(Дословно: работающий сыт.)

74. Тәрҗемә итегез.
1) Сыйлаганның суын эч.
2) Белмәгәннең беләге авыртмый.
3) Белмәгәннең беләсе килә, күрмәгәннең күрәсе килә.
4) Күп йөргәннең дусты күп.
5) Биргәннең битенә карама.
6) Чакырып килгәннең аты зур, сөеп килгәннең хакы зур.
7) Тырышканның юлы уңа.
8) Кайтканның икенче көнендә үк килеп хәлне белегез.
9) Өйрәткәнеңнең файдасы тиде, рәхмәт сиңа.
10) Көне-төне укыганыңның нәтиҗәсе булдымы соң?

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ ЮНӘЛЕШ КИЛЕШЕНДӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в направительном падеже)

Причастие прошедшего времени с окончанием направительного падежа является основой причастного оборота, соответствующего придаточному изъяснительному предложению в русском языке.
Например:
Син килгәнгә без бик шат. (Мы очень рады тому, что ты пришел.)

75. Истә калдырыгыз. Тәрҗемә итегез.
а) Мин килгәнгә апа шат.      Без килгәнгә апа шат.
Син килгәнгә апа шат.           Сез килгәнгә апа шат.
Ул килгәнгә апа шат.             Алар килгәнгә апа шат.

ә) Минем озак авырганыма әнием борчылды.
Синең озак авырганыңа әнием борчылды.
Аның озак авырганына әнием борчылды.
Безнең озак авырганыбызга әнием борчылды.
Сезнең озак авырганыгызга әнием борчылды.
Аларның озак авырганнарына әнием борчылды.

76. Тәрҗемә итегез.
1) Мин татарча белмәгәнгә генә, ул русча сөйләште бугай.
2) Син аны хәтерләгәнгә, апам бик шатланды.
3) Шулай еш ялганлаганга, аны иптәшләре бер дә яратмыйлар.
4) Сез аның китабын яшергәнгә, ул үпкәләгән, ахры.
5) Без соң шалтыратканга ачуланмадыгызмы?
6) Алар барысы да алдагы көймәгә утырганга, безгә арттагысына калырга туры килде.

Причастие прошедшего времени в направительном падеже в сочетании с некоторыми словами переводится:
причастие прошедшего времени в направительном падеже + караганда (судя по... , смотря по...).
причастие прошедшего времени в направительном падеже + күрә (из-за того, что... , потому что...).
причастие прошедшего времени в направительном падеже + чаклы, кадәр (до тех пор, пока не...).

77. Тәрҗемә итегез.
1) Бу күңелсезлекләр башланганга чаклы, безнең классыбыз үзара бик тату яшәде.
2) Күп укыганга күрә, ул әдәбиятны яхшы белә.
3) Бер урында озак хәрәкәтсез басып торганга күрә, аның аяклары туңа башлады.
4) Синоптикларның хәбәр итүенә караганда, иртәгә көн аяз, болытсыз, кояшлы булырга тиеш.

78. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән фигыльләрнең тиешле формасын куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Минем дустым бәйрәмгә син ... күрә генә килде.
2) Әниемнең телефоннан иркенләп ... караганда, ул беркая да ашыкмый.
3) Энемнең комлыкта тыныч кына ... ... караганда, яңа уенчыгы аңа бик ошый.
4) Кунаклар ... ... кадәр, табынны яңадан бер карап чык әле.
5) Ялгышыңны үзең ... чаклы, озак көтәргә туры килер, ахры.
(Аңла, чакыр, килеп җит, сөйләш, уйнап утыр.)

79. Үткән заман сыйфат фигыльләрне юнәлеш килешендә кулланып, җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Мама не пошла на собрание, потому что опоздала.
2) Дети заблудились, так как плохо помнили дорогу.
3) Лена не нашла наш дом, так как потеряла адрес.
4) Поезд поехал медленнее, так как стал приближаться к станции.
5) Растения любят солнце и воду, так как они нужны для жизни.

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ ТӨШЕМ КИЛЕШЕНДӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в винителыюм падеже)

Причастие прошедшего времени в винительном падеже имеет 2 значения:
а) если у причастия нет аффикса принадлежности, то оно показывает, что действие глагола-сказуемого и причастия направлены на один и тот же объект.
Например:
Мин дә син укыганны укыйм. (Я читаю то же, что и ты.)

б) если же у причастия есть аффикс принадлежности, то оно показывает, что действие глагола-сказуемого направлено на само действие.
Например:
Мин синең укыганыңны яратам. (Мне нравится, как ты читаешь.)

80. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Аның шигырьләр язганын дуслары беләме? (Друзья знают, что он пишет стихи?)
Ул язганнарны без бергә җыелып укыдык. (То, что он написал, мы читали, собравшись вместе.)
1) Синең салкынча көнне дә су коенганыңны әниең беләме? Без синең бала-чагалар белән чыр-чу килеп су коенганыңны ярдан күзәтеп утырдык.
2) Шамилнең бу эшне тизрәк эшләргә ашыкканын мин бер дә ошатмадым. Аның ашыкканын барыбыз да күрдек, тик нигәдер сәбәбен сорамадык.
3) Дустымның халык җырларын җырлаганын мин беренче тапкыр ишеттем. Аның җырлаганын тамашачылар тын да алмыйча тыңладылар.

81. Тәрҗемә итегез.
1) Он кажется не слышал то, что ты сказал. Твои друзья не знают, что это ты сказал.
2) Кто-нибудь видел, что они сделали? Никто не видел, как они это сделали.
3) Дай мне прочитать правила, которые ты списал из учебника. Я видел, как ты списывал домашнее задание у Рината.

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ ЧЫГЫШ КИЛЕШЕНДӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в исходном падеже)

Причастие прошедшего времени в исходном падеже соответствует русской конструкции оттого что ... . Например:
Ай буе яңгыр яумаганнан гына, җәйге табигатьнең матурлыгы кимемәде. (Оттого что целый месяц не было дождя, красота летней природы не уменьшилась.)

Причастие прошедшего времени в исходном падеже в сочетании с послелогом соң переводится после того, как совершилось какое-то действие,
а с послелогом бирле аналогично русскому с тех пор, как совершилосъ какое-то действие... или с момента совершения какого-то действия... .
Например:
Син киткәннән соң, әни тынычлыгын югалтты. (После того, как ты уехал, мама потеряла покой.)
Мәктәпне бетергәннән бирле, минем Катяны күргәнем юк. (С тех пор, как мы закончили школу, я Катю не видел.)

82. Тәрҗемә итегез.
1) Син минем туган көнемә килмәгәннән, бәйрәм начаррак булмады.
2) Авырган балага дарулар күп биргәннән генә, аның хәле яхшырмады.
3) Дәресләргә йөри башлаганнан гына, укытучының миңа мөнәсәбәте үзгәрмәде.
4) Сез концертта катнашмаганнан гына, бәйрәм өзелмәде.
5) Син исәнләшмәгәннән генә, безнең кәеф төшмәде.

83. Тәрҗемә итегез.
1) Мәскәүдә бер тапкыр Яңа ел каршылаганнан бирле, минем яңадан шунда барасым килә.
2) Апамнарның йортлары янында төзелеш башланганнан бирле, аларның балалары урамда рәхәтләнеп уйный да алмыйлар.
3) Укулар башланганнан бирле, минем Леналарны күргәнем юк.
4) Кыярларга көн саен су сибә башлаганнан бирле, алар күзгә күренеп үсәләр.
5) Татарстан Республикасы суверенитет алганнан бирле, татар һәм рус телләре дәүләт телләре булып саналалар.

84. Җөмләләрне язып бетерегез.
1) Апам институтта укый башлаганнан бирле, ... .
2) Июнь ае башланганнан бирле, ... .
3) Зур ярышларда беренче тапкыр катнашканнан бирле, ... .
4) Татар телен өйрәнә башлаганнан бирле, ... .
5) Физкультура дәресендә аягын авырттырганнан бирле, ... .
6) Күршеләребез икенче шәһәргә күчеп киткәннән бирле, ... .
7) Беренче шигырен язганнан бирле, ... .
8) Әнием Мәскәүгә киткәннән бирле, ... .
9) Син килгәннән бирле, ... .

85. Тәрҗемә итегез.
1) С тех пор как приехал папа, мама стала реже болеть.
2) С тех пор как Саша перешел в другую школу, я его больше не видел.
3) С тех пор как брат уехал учиться в Турцию, мы с нетерпением ждем от него письма.
4) Сколько времени прошло с тех пор, как вы сделали в квартире ремонт?
5) С тех пор как собака соседей напугала меня, я боюсь всех собак.
6) С тех пор как Айрат женился, мы стали реже встречаться.
7) С тех пор как мы познакомились с Алсу, прошло 2 года.

86. Тәрҗемә итегез.
1) Яңгыр яуганнан соң, юллардагы тузан ниһаять басылды.
2) Салкын су белән бер мәртәбә коенганнан соң, гел коенасы килә икән.
3) Ярышларда беренче тапкыр уңышлы катнашканнан соң, аңа игътибар иткәннәр.
4) Сәяхәткә бергә барып кайтканнан соң, алар аерылмас дусларга әйләнделәр.
5) Яшелчәләрне җыеп алганнан соң, җирне кышка казып калдырыгыз.

87. Тәрҗемә итегез.
1) После того как он уехал жить в деревню, его друзья больше не звонят.
2) После того как мы посадили картошку, каждый день шли дожди.
3) После того как окончил курсы, я хорошо знаю компьютер.
4) После того как сделали операцию, его состояние улучшилось.
5) После того как моя сестра научилась шить, она стала красиво одеваться.
6) После того как Сережа один раз обманул меня, я ему больше не верю.

88. Җәя эчендәге сыйфат фигыльләрне тиешле формага куеп, җөмләләрне күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Бала йоклап (кит) соң, әни керләр юа башлады.
2) Поезд кузгалып китеп, әнисе күздән (югал) соң гына, кечкенә кыз елаудан туктады.
3) Дәреслеген (югалт) бирле, дустым биремнәрне миннән килеп ала.
4) Самолет, һавага күтәрелеп, тигез оча (башла) соң гына, мин курыкмый башладым.
5) Спорт белән шөгыльләнә (башла) соң гына, аның сәламәтлеге бераз ныгыды.
6) Ярты юлга җитеп, бераз (ял ит) соң, юлчылар сәяхәтләрен дәвам иттеләр.

Если после причастия прошедшего времени в исходном падеже следует то же причастие с аффиксом принадлежности, то этим сочетанием выражается сравнение положительного и отрицательного действия того же причастия.
Например:
Килгәннән килмәгәне яхшырак. (Лучше было бы, если бы он не пришел (не приходил).)

ҮТКӘН ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬНЕҢ УРЫН-ВАКЫТ КИЛЕШЕНДӘ КУЛЛАНЫЛЫШЫ
(Употребление причастий прошедшего времени в местно-временном падеже)

Причастие прошедшего времени с окончаниями местно-временного падежа -да/-дә, -та/-тә,
а также со словами вакытта, заманда, чорда, чакта
на русский язык переводится во время такого-то действия, при совершении такого-то действия, когда совершилось такое-то действие.
Например:
Мин шалтыратканда, Саша өйдә түгел иде. (Когда я звонил, Саши дома не было.)

89. Тәрҗемә итегез.
а) Мин кайтканда; син әйткәндә; ул ашыкканда; без сизмәгәндә; сез борчылганда; алар авырганда.
ә) Мин өйдә булмаган вакытта; ул яшәгән заманда; сез күрмәгән чакта; син әле укырга кермәгән чакта; без бәләкәй чакларда; алар әле тумаган чорда.

90. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Аларның әбиләре исән вакытта; авылларга газ кермәгән чорда; кояш чыкканда; самолетлар уйлап табылмаган заманда; таң аткан чакта; ләйсән яңгыр яуганда; дәрес әзерлисем килмәгәндә; әти ачуланган вакытта; уйламыйча сөйләгәндә; агачлар яфрак ярган вакытта; сугыш барган чорда.

91. Тәрҗемә итегез. Нинди кагыйдә әйтә аласыз?
Мин эшләгәндә, миңа берегез дә комачауламагыз.
Син, эшләгәндә, бөтен дөньяңны онытып эшлисең икән.
Ул эшләгәндә, без аның янына килмәскә тырышабыз.
Без эшләгәндә, балалар да гел безнең тирәдә йөриләр.
Сез эшләгәндә, калганнар да эшләргә тиешме?
Алар, эшләгәндә, кулларында ут уйнаталар.

92. Тәрҗемә итегез.
а) Когда приходит врач, ты дома бываешь?
Когда пришел врач, ты был дома?
Когда придет врач, ты будешь дома?
ә) Когда папа отдыхает, мы не шумим.
Когда папа отдыхал, мы не шумели.
Когда папа будет отдыхать, мы не будем шуметь.

93. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Когда шла война. Когда дети часто болеют. Когда тебя не будет дома.
Когда нам об этом скажут. Когда мамы беспокоятся. В то время, когда папа был маленьким.
В то время, когда нас еще не было. В ту пору, когда нашего города еще не было.
Когда вы долго не звонили. Когда ты со мной не разговариваешь.
Когда мы об этом еще не знали. Когда сын поздно возвращался.

94. Тәрҗемә итегез.
1) Кунаклар залга үткәндә, балалар аларны басып алкышладылар.
2) Яңа шәһәр төзегәндә, бирегә күрше-тирә авыллардан күп яшьләр күченеп килделәр.
3) Класс җитәкчесе сөйләгәндә, ата-аналар игътибар белән тыңладылар.
4) Дустың авырганда, барып хәлен белергә онытма.
5) Аңламаганда, кул күтәреп, укытучыдан сорарга кирәк.

95. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән фигыльләрнең тиешлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Мин ...да, инде кич якынлашкан иде.
2) Төн уртасында берүзе уйланып ...да, Азатның башына әллә нинди шомлы уйлар килде.
3) Яшен ...дә, кара урман өстеннән яп-якты тасма сызылып үтте.
4) Язгы яңгырлар ...да, хәтта карт агачлар да, ничектер, яшәреп киткән кебек булалар.
5) Гел ...дә, инде ...дә, әтисе Раилгә яңа велосипед сатып алды.
(Көтмә, яу, уян, өметләнмә, яшьнә, утыр).

96. Тәрҗемә итегез.
1) Когда Алсу проснулась, дома уже никого не было.
2) Когда идет спектакль, нельзя входить в зрительный зал.
3) Когда спрашивают, надо отвечать.
4) Когда тебя хвалят, хочется де-лать еще лучше.
5) Когда мой папа болел, к нему часто приходили друзья.
6) Когда на улице очень холодно, не хочется выходить из дома.
7) Когда ты будешь звонить Ринату, не забудь спросить о здоровье его мамы.
8) Когда он приезжал в гости, ему всегда был и рады.

ОСОБЫЕ СЛУЧАИ УПОТРЕБЛЕНИЯ ПРИЧАСТИЙ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ

Причастие   прошедшего   времени	На какой вопрос   отвечает?	Значение
в именительном   падеже:
+ саен	нишләгән саен?	1. Каждый раз, как...
+ кебек	нишләгән кебек?	2. Чем больше, тем...
+ шикелле	нишләгән шикелле?	Как...
+ төсле	нишләгән төсле?
+ -ча/-чә	нишләгәнчә?
+ өчен	нишләгән өчен?	1. За то, что...   2. Из-за того, что...
+ хәлдә	нишләгән хәлдә?	В случае, если...
+ хәлдә дә	нишләгән хәлдә дә?	В случае, даже если...
+ булып	нишләгән булып?	Как будто (бы)...
+ булып чыкты	нишләгән булып чыкты?	Оказалось, что...
+ аффиксы   принадлежности	нишләгәнем (-ң, ...)?	Результат, процесс   действия
в притяжательном   падеже:	нишләгәннең?	Указывает на лицо,   выполняющее действие
в направительном   падеже:	нишләгәнгә?	чему?
+ караганда	нишләгәнгә   караганда?	1. Судя по...   2. Смотря по...
+ күрә	нишләгәнгә күрә?	1. Потому что...   2. Из-за того, что...
+ кадәр	нишләгәнгә кадәр?	До того, как...
+ чаклы	нишләгәнгә чаклы?	До тех пор, пока...
+ хәтле	нишләгәнгә хәтле?
в винительном   падеже:	нишләгәнемне?   (нишләгәнеңне, ...?)	Указывает на процесс   или объект действия
в исходном   падеже:	нишләгәннән?	От того, что...
+ бирле	нишләгәннән бирле?	С тех пор, как...
+ соң	нишләгәннән соң?	После того, как...
в мест.-врем.    падеже:	нишләгәндә?
+ чакта	нишләгән чакта?
+ заманда	нишләгән заманда?	В то время, когда...
+ вакытта	нишләгән вакытта?	В ту пору, когда...
+ чорда	нишләгән чорда?

КИЛӘЧӘК ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ
(ПРИЧАСТИЕ БУДУЩЕГО ВРЕМЕНИ)

КИЛӘЧӘК ЗАМАН СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ
(ПРИЧАСТИЕ БУДУЩЕГО ВРЕМЕНИ)

Причастие будущего времени имеет 3 формы.
Первая форма образуется от основы глагола при помощи аффиксов:
-ачак/-әчәк, если основа оканчивается на согласный;
-ячак/-ячәк, если основа оканчивается на гласный.
Например:
Яз + ачак (тот, который напишет);
эшлә + ячәк (тот, который будет работать).

Причастие данной формы как имя употребляется в значении определения
и соответствует русской конструкции который (куда, где) + глагол будущего времени.
Например:
Мин барачак шәһәр (город, куда я поеду);
син торачак йорт (дом, где ты будешъ жить).

97. Сыйфат фигыльләр ясагыз. Сүзтезмәләр языгыз.
а) Үрнәк: Кил – киләчәк, киләчәк көннәр.
Чакыр, тырыш, очраш, күр, үс, сип, эч, төш, сөрт, туктат, бир.
ә) Үрнәк: Аша – ашаячак, кич белән ашаячак аш.
Ки, тыңла, үтүклә, ти, сөйлә, уйна, йокла, эзлә, бәйлә, тукта.

98. Тәрҗемә итегез.
Мәйданга җыелачак халык. Сулаячак һава. Без тукталачак шәһәр. Син эшләячәк урын. Барачак юл. Туачак бала. Сөйләячәк сүз. Без җыячак җиләк. Суган утыртачак кешеләр. Сиңа ошаячак кыз. Иртәгәгә мин өйрәнәчәк кагыйдә. Туристлар яшәячәк йорт. Тотачак акча. Газетага биреләчәк белдерү. Концерт куелачак бина.

99. Сүзтезмәләр языгыз. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Утыртачак бәрәңге.
Югалачак, күрсәтәчәк, казыячак, күчәчәк, өйрәтәчәк, ашаячак, ыргытачак, яшерәчәк, атлаячак, өзеләчәк.

100. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр уйлагыз.
1) Тема, которую нам предстоит выучить.
2) Город, куда я поеду.
3) Деревня, где я буду жить.
4) Деньги, которые мы получим.
5) Друг, с которым я познакомлюсь.

101. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Укучылар укытучы аңлатачак авыр теманы игътибар белән тыңларга әзерләнделәр.
2) Без чыгарачак газетаның әле исеме дә юк.
3) Җыелышта ата-аналар күгәрәчәк проблемалар белән сез дә танышмы?
4) Укучылар концерт куелачак сәхнәне матур итеп бизәделәр.

102. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрне чагыштырыгыз, мәгънәләрен аңлатыгыз.
1) Алсулар яшәячәк йорт тугыз катлы һәм бик матур икән. – Алсулар тугыз катлы бик матур йортта яшәячәк икән.
2) Бу шагыйрьнең әле язачак иң яхшы әсәре алдадыр дип өметләнәбез. – Бу өметле яшь шагыйрь әле бик матур шигырьләр язачак.

103. Бирелгән сүзтезмәләрне нокталар урынына куеп языгыз.
1) Пассажирлар, перронга чыгып, ... көтә башладылар.
2) Киләсе атнада ... һәр класстан берничәшәр генә ата-ана чакырылды.
3)... төзүчеләр бик тырышып әзерләнделәр.
4)... тенмасы да, исеме дә билгеле иде инде.
5) Егет, күңеленә ошаган кыз белән ... турында уйлап, татлы йокыга китте.
(Язылачак әсәр, киләчәк поезд, уздырылачак җыелыш, булачак очрашу, булачак бәйрәм).

104. Тәрҗемә итегез.
1) Ты хорошо знаешь школу, в которой будет учиться наш сын?
2) Мне жалко время, которое ты потеряешь.
3) Кто автор пьесы, которую мы будем ставить для родителей?
4) Портниха описала Лейсан модель платья, которое она сошьет ей на Новый год.
5) Ученый, который придет на встречу, очень известный историк.

Вторая форма причастия будущего времени образуется от спрягаемой основы глагола (3 л. ед. ч.) при помощи аффиксов -сы/-се.
Причастие данной формы является определением следующего за ним существительного и соответствует придаточному определительному предложению с союзным словом который + глагол изъявительного наклонения будущего времени.
Например:
Син әйтәсе сүзләр. (Слова, которые ты скажешь.)

105. Сүзтезмәләрне тәрҗемә итегез. Татарча сүзтезмәләр белән җөмләләр уйлап языгыз.
Мин аласы китап. Имтихан бирәсе көн. Чишәсе мәсьәлә.
Даими эшлисе эш. Юлга чыгасы атна. Ерактан киләсе кунаклар.
Син чыгасы ишек. Укырга китәсе көз. Үткәрәсе туган көн. Күчереп язасы хат.
Төзеләсе өй. Җәен салынасы юл. Зәңгәргә буяласы койма. Ачыласы яңа кибет.

106. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Димәк, аның әле бу дөньяда эчәсе суы да, ашыйсы ризыгы да бетмәгән иде.
2) Минем хыялым – башта институтка керү, аннан соң күз күрер әле.
3) Без күчәсе яңа йортның ишегалдында гына балалар бакчасы һәм мәктәп бар икән.
4) Кызы кайтасы юлдан ана күзен дә алмый көтә.
5) Айрат республика буенча үткәреләсе олимпиадага бик җаваплы әзерләнде.

107. Исегездә калдырыгыз.
Нишлисе бар (юк)? – Что (не) нужно сделать?
Минем ашыйсым бар (юк). Синең ашыйсың бар (юк). Аның ашыйсы бар (юк).
Безнең ашыйсыбыз бар (юк). Сезнең ашыйсыгыз бар (юк). Аларның ашыйсылары бар (юк).

108. Алдагы күнегүдә бирелгән үрнәк буенча төрләндерегез.
а) Минем шалтыратасым бар.
ә) Минем укыйсым юк.

109. Тәрҗемә итегез.
1) Минем тиз генә өйгә шалтыратасым бар, әнием көтәдер.
2) Без бүген авылга кайтабыз, әбиләрегезгә берәр нәрсә җибәрәсегез юкмы?
3) Улым, озак йөрмә, әле бүген бакчага да барасыгыз бар бит.
4) Нигә шулай ашыгасың, кая да булса барасың бармы әллә?
5) Айгөл бүген бик борчулы, аның иртәгә иртүк Казанга әзерлек курсларына китәсе бар.
6) Кичке ашка утырганчы, тиз генә кибеткә ипигә барып киләсем бар.

110. Исегездә калдырыгыз.
Нишлисе иде... – Что-то сделать бы...
1) Их, бөтен эшне ташлап, табигатькә чыгасы иде дә рәхәтләнеп бер ял итәсе иде.
2) Минем бөтен хыялым: мәктәпне яхшы билгеләргә бетерәсе иде дә теләгән уку йортына керәсе иде.
3) Соңгы вакытта, нишләптер, бигрәк тә ардым, туйганчы бер йоклыйсы иде.
4) Их, әнием янына кайтып, барысы турында да сөйләп бирәсе иде дә аның акыллы киңәшләрен тыңлап, тынычланасы иде.

111. Җәя эчендәге фигыльләрне тиешле формага куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
Нишлисе булыр? – Что надо будет делать?
1) Иртәгә җиләкләргә су (сип) булыр.
2) Кич белән мәйданга дискотекага (бар) булма!
3) Бар, чыгып кит, күземә (күрен) булма!
4) Соңгы вакытта башым еш авырта, табибка (күрен) булыр.
5) Бүген эшне төшкә кадәр үк (бетер) булыр, кичен концертка барасым бар.
6) Күршеләрнең этләре бик усал, минсез аларга аяк та (бас) булма!

112. Исегездә калдырыгыз.
Нишлисе килә? – Что хочется делать?
Минем көләсем килә. Синең көләсең килә. Аның көләсе килә.
Безнең көләсебез килә. Сезнең көләсегез килә. Аларның көләселәре килә.

113. Җәя эчендәге фигыльләрне тиешле формага куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Синең ничек (аша) килми, көннәр буе ач йөрисең?
2) Бүген урамда шундый рәхәт, бер дә өйдә (утыр) килми.
3) Сезнең безгә нидер (әйт) килә бугай.
4) Чыгарылыш кичәсендә безнең ял базасына (бар) килә.
5) Аның бик тә җиләк (аша) килә, ләкин бакчага барып (җый) килми.

114. Исегездә калдырыгыз.
Нишлисе калган? – Что надо было сделать?
Минем барасым калган, китәсем калмаган.
Синең барасың калган, китәсең калмаган.
Аның барасы калган, китәсе калмаган.
Безнең барасыбыз калган, китәсебез калмаган.
Сезнең барасыгыз калган, китәсегез калмаган.
Аларның барасылары калган, китәселәре калмаган.

115. Тәрҗемә итегез.
1) Кичә урманга барасым калмаган икән, салкын булыр дип уйламадым да.
2) Бу проблеманы вакытында хәл итәсегез калган, хәзер соң бит инде.
3) Тегендә утырасыбыз калган, мондагы урындыклар каты икән.
4) Сереңне аңа сөйлисең калмаган, ул бит бик ышанычсыз.
5) Идәннәрне бүген юасың калган, кызым, иртәгә вакытың булмас бит.
6) Аңа вакытын бушка үткәрәсе калмаган, имтихан сорауларын тагын бер тапкыр карап чыгасы булган.

Третья форма причастия будущего времени образуется от основы глагола при помощи аффиксов
-ар/-әр, -р (после гласных);
-ыр/-ер (после согласных),
а в отрицательной форме – -мас/-мәс.
Например:
Агар су – вода, которая течет;
акмас су – непроточная вода.

116. Сүзтезмәләрне тәрҗемә итегез. Юклык формасына үзгәртегез.
Үрнәк: Үтәр вакыт – үтмәс вакыт.
Очар кош; башланыр көн; барыр юл; эшләр эш; килер бәхет; ышаныр кеше; ишетер сүз; көтәр кеше; менәр тау; кызганыр кеше; тәгәрәтер туп; ишетелер тавыш; исәр җил.

117. Сүзтезмәләрне тәрҗемә итегез. Барлык формасына үзгәртегез.
Булмас эш; сөйләшмәс кеше; бетмәс көн; үтмәс төн; какшамас дуслык; саекмас чишмә; кабатланмас яшьлек; сүнмәс мәхәббәт; аерылмас дуслар; сынмас рух; аңламас бала; кирәкмәс ярдәм; аңлашылмас сүзләр.

118. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Бу кайгылы хәбәрне ишеткәч, ул барыр юлыннан туктап калды, әйтер сүзен әйтә алмады.
2) Кайтыр юл озын түгел кебек иде, ләкин, кайта торгач, бик кыска да булып чыкмады.
3) Ялгыз гомер итүче бу карчыкның көтәр кешесе дә, кайтып ярдәм итәр балалары да юк иде.
4) Авыр хәлдә калган күршеңә бирер киңәшең бер дә юкмыни?
5) Кайтыр булса кайтыр иде инде, бу вакытта да кайтмагач, димәк, бүтән көтмәскә кирәк.
119. Тәрҗемә итегез. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең мәгънәләрен чагыштырыгыз.
1) Мәктәпкә керер вакыт та килеп җитте. – Ниһаять, ул да быел мәктәпкә укырга керер.
2) Алар гомер буе аерылмас дуслар булып яшәделәр. – Ул беркайчан да якын дустыннан аерылмас кебек иде.
3) Сиңа кайтыр юлларымда җәяүле буран. (җыр) – Бу юллар мине туган авылыма алып кайтыр.
4) Классташлар белән саубуллашыр минутлар килеп җитте. – Тиздән ул классташлары белән дә саубуллашыр.
5) Бу кешегә шулкадәр бетмәс көч кайдан килә икән? – Бу кеше шулкадәр көчле, аның көче беркайчан да бетмәс кебек.

119. Тәрҗемә итегез. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең мәгънәләрен чагыштырыгыз.
1) Мәктәпкә керер вакыт та килеп җитте. – Ниһаять, ул да быел мәктәпкә укырга керер.
2) Алар гомер буе аерылмас дуслар булып яшәделәр. – Ул беркайчан да якын дустыннан аерылмас кебек иде.
3) Сиңа кайтыр юлларымда җәяүле буран. (җыр) – Бу юллар мине туган авылыма алып кайтыр.
4) Классташлар белән саубуллашыр минутлар килеп җитте. – Тиздән ул классташлары белән дә саубуллашыр.
5) Бу кешегә шулкадәр бетмәс көч кайдан килә икән? – Бу кеше шулкадәр көчле, аның көче беркайчан да бетмәс кебек.

Биремнәр

1. Очратучы – встречающий, өйрәтүче – обучающий, әзерләнүче – готовящийся, авыручы – хворающий, табучы – ищущий, котлаучы – поздравляющий, көлүче – смеющийся, ашаүчы – кушающий, куучы – выгоняющий, сөртүче – вытирающий, юучы – моющий, буяучы – красящий, ташлаучы – бросающий, сагынучы – скучающий, тоскующий.

2. Юынучы (умывающийся) малай, йөгерүче (идущая) төлке, рәсем ясаучы (рисующий, делающий рисунок) рәссам, тәмәке тартучы (курящий табак) ир кеше, йөгереп качучы (бегом прячущийся) бала, печән чабучы (косящий сено) бабай, ачуланучы (ругающийся) күрше, кер үтүкләүче (гладящая бельё) хатын кыз.

3. Үлән чабучы (косящий траву), атны җигүче (запрягающий лошадь), сыер савучы (доящий корову), бәрәңге утыртучы (сажающий картошку) күрше.
Кыстыбый пешерүче (пекущая кыстыбый), табын әзерләүче (готовящая стол), кунак бәлеш белән сыйлаучы (угощающая гостя пирогом), әкият сөйләүче (рассказывающая сказку) әби.
Туп уйнаучы (играющий в мяч),  балык тотучы (ловящий рыбу), елгада йөзүче (плавающий в реке), имтиханнарга әзерләнүче (готовящийся к экзаменам) малай.
Күңелле җырлар җырлаучы (поющий весёлую песню), тыпыр-тыпыр биеүче (пляшущий),  концерт куючы (устроивший концерт), эстрадада чыгучы (выступающий на эстраде) артист.
Китап укучы (читающий книгу), хат язучы (пишущий письмо), театрга баручы (идущий в театр),  укытучы булып эшләүче (работающий учителем) дус.
Болында көтүдә йөрүче (пасущийся на лугу), су эчүче (пьющий воду), печән ашаучы (едящий сено), әнисе янында уйнаучы (резвящийся подле матери) бозау.

4. Сыйфат фигыльләрнең ясалышын истә калдырыгыз. – Запомните образование причастий.
Бие [бийе] – биюче [бийүче] (пляшущий), укы – укучы (читающий), курык – куркучы (боящийся), төзе – төзүче (строящий), таны – танучы (узнающий), куй [қуй] – куючы [қуйучы] (ставящий), җый [җый] – җыючы [җы̌йучы] (собирающий), ки – киюче [кийүче] (надевающий), ти – тиюче [тийүче] (касающийся), туй – туючы [туйүчы] (наедающийся).

5. Белүче бала (знающий ребёнок); шигырь сөйләүче кыз (девочка, рассказывающая стихотворение); җиңүче егет (побеждающий парень); казлар саклаучы апа (сторожащая гусей апа); дустын көтүче малай (ждущий своего друга мальчик); гер күтәрүче батыр (поднимающий гирю батыр); су коенучы үрдәкләр (купающиеся утки); чәчәктән чәчәккә очучы күбәләк (бабочка, перелетающая с цветка на цветок); кичәдә танышучы яшьләр (знакомящаяся на вечере молодёжь); Чаллыга баручы автобус (автобус, идущий в Челны); машина йөртүче егет (парень, ведущий машину).

6. Мальчик, решающий задачу –  мәсьәләне чишүче малай;
смеющиеся люди – көлүче кешеләр;
знакомый, живущий в городе – шәһәрдә яшәүче таныш;
загорающие ребята – кызынучы балалар;
лежащий больной – ятып авырүчы кеше;
самолет, летящий в небе – күктә очучы самолёт;
цветущий сад – чәчәк атучы бакча;
спешащий на поезд пассажир –  поездга ашыгучы пассажир;
танцующая девочка – биюче кыз бала;
стоящий рядом человек – янында торучы кеше;
часто плачущий мальчик – еш елаучы малай.

7. Басма – басмаучы (ненажимающий), сукма – сукмаучы (небьющий), тырышма – тырышмаучы (нестарающийся), киенмә – киенмәүче (неодевающийся), сизмә – сизмәүче (нечувствующий), өйрәнмә – өйренмәүче (неизучающий), җибәрмә – җибәрмәүче (неотправляющий), сындырма – сындырмаучы (неломающий), бирмә – бирмәүче (недающий), чыкма – чыкмаучы (невыходящий), ватма – ватмаучы (неразбивающий).

8. Иртән үзе юынмаучы кечкенә бала – утром сам не умывающийся маленький ребёнок;
кызларга булышмаучы малай –  мальчик, не помогающий девочкам;
имтиханга әзерләнмәүче укучы – ученик, не готовящийся к экзамену;
биек оча алмаучы кош – невысоко летающая птица (не могущая летать высоко);
агачларны сындырмаучы бала – ребёнок, не ломающий деревья;
тавыш яратмаучы күрше – сосед, не любящий крик;
чит телне аңламаучы кеше – человек, не понимающий иностранный язык;
үз телен сакламаучы халык – народ, сохраняющий свой язык;
акча санамаучы бай – богач, не считающий деньги;
әле өрә белмәүче эт баласы – щенок, ещё не умеющий лаять.

9. Непонимающий ученик – аңламаучы укучы;
нездоровающийся сосед – исәнләшмәүче күрше;
ребенок, неиграющий с друзьями – дуслар белән уйнамаучы бала;
неубегающий заяц – качмаучы куян;
неспящий младенец – йокламаучы бәбәй;
слуга, не выполняющий свои обязанности – үз вазифаларын башкармаучы хезмәтче;
неразговаривающий попугай – сөйләшмәүче тутый кош.

10. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Олимпиадада җиңүче укучыларның барысына да бүләкләр бирделәр. - Всем ученикам-победителям в олимпиаде дали подарки.
2) Мәктәпкә баручы балалар, туктап, ни турындадыр үзара сөйләшәләр, бәхәсләшәләр иде. - Дети, идущие в школу, остановившись, о чём-то между собой разговаривали, спорили.
3) Үз эшен яратучы табибны авырулар да яраталар. - Врача, любящего свою профессию, и больные любят.
4) Көн-төн явучы яңгыр быел безне туйдырып бетерде. - Идущий день и ночь дождь в этом году нам здорово надоел.
5) Җырлый-җырлый савыт-саба юучы кечкенә кыз сезнекеме? - Маленькая девочка, которая моет посуду и всё время поёт, не ваша?
6) Китәргә ашыгучы кунакларны автобуска кадәр озатыгыз. - Проводите до автобуса торопящихся уехать гостей.
7) Сезнең фатирдан чыгып баручы кешене танымадым, кем иде ул? - Не узнала человека, который вышел из важей квартиры, кто же он?
8) Безнең каршыбызга килүче кыз бигрәк матур, игътибар итегез әле. - Девочка, которая приходит к нашим соседям напротив, очень красивая, обратите-ка внимание.
9) Юлның икенче ягында туңдырма сатучы апаны Зилә ерактан ук күреп алды. - Уже издалека заметил на другой стороне дороги продавца мороженого Зилю апу.
10) Этләрне өйрәтүче кеше аларны бик яратырга һәм аңларга тиеш. - Люди, которые обучают собак, должны их очень любить и понимать.

11. Тәрҗемә итегез.
1) Китап кибетендә эшләүчеләр бу матур китапларның барысын да укыдылармы икән? - Работающие в книжном магазине неужели прочитали все из этих красивых книг?
2) Җиңүчеләрне алгы рәткә, ә кунакларны артка утырттылар. - Победителей посадили на передний ряд, а гостей назад.
3) Ул, бик аргач, үзен котлаучылардан качып, бүлмәсенә кереп утырган. - Он, когда очень устал, убежав от поздравляющих его в свою комнату, зашёл и сел там.
4) Арагызда минем энемне белүчеләр юкмы? - Среди вас нет знающих моего братишку?
5) Җир казучыларның ашыйсылары килә бугай, чакырып ашатырга кирәк. - Кажется, землекопы проголодались, нужно позвать есть.
6) Кояшта кызынырга яратучыларга пляжга төштән соң гына барырга киңәш ителә. - Любителям позагорать на солнце советуют ходить на пляж только после обеда.
7) Малайлар, шәһәрдән кайтучыларны каршы алырга дип, авыл башына җыелганнар иде. - Мальчики, чтобы встретить возвращающихся из города, собрались в начале деревни.
8) Август башында төзүчеләрнең профессиональ бәйрәмнәре була. - В начале августа бывает профессиональный праздник День строителя.
9) Сәлимнең әнисе төзелештә буяучы булып эшлимени? - Разве мама Салима работала на стройке маляром?
10) Без үзара сөйләштек тә укытучылар бәйрәменә концерт куярга булдык. - Мы поговорили между собой и решили на День учителя устроить концерт.

12. Җәяләрне ачып языгыз. Тәрҗемә итегез.
1) Күрше йортта яшәүче дә шушы табибка йөриләрме? - И живущие в соседнем доме ходят к этому врачу?
2) Һәр елны 28 нче майда ил чиген саклаүче һөнәри бәйрәмнәре була. - Каждый год 28 мая бывает профессиональный праздник стерегущих государственную границу.
3) Иртәгә язүче белән очрашу булачак. - Завтра будет встреча с писателем.
4) Мин тегүче булырга хыялланам. - Я мечтаю стать портным.
5) Авыр вакытта киңәш бирүче, ярдәм итүче күп булсын иде. - Хотелось бы, чтобы в тяжелые моменты/в тяжелые времена/в тяжелый период было много готовых дать совет, оказать помощь.
булсын иде - хотелось бы, что был/была/было
күп булсын иде - хотелось бы, чтобы было много

13. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле сыйфат фингыльләрне куеп языгыз.
1) Җәен, туган ягымның чәчәк атучы болыннарын күреп, күңелем тула, елыйсым килә башлый. - Летом, когда гляжу на цветущие луга родной стороны, моё сердце переполнено, хочется плакать.
2) Ишегалдында басып торучы кызлар бу хәбәрне ишетмәгәннәр, ахрысы, шуңа күрә күңелле көлешәләр иде. - Стоящие во дворе девушки эту новость, по-видимому, не слышали, поэтому весело смеялись.
3) Сәхнәдә очынып биюче яшь кызга төрле яктан чәчәк бәйләмнәре менгерделәр. - Молодой девушке, вдохновенно танцующей на сцене, со всех сторон подавали букеты цветов.
4) Су буена алып төшүче тар сукмак буенда кеше биеклегендәге кычытканнар үсеп утыра. - Вдоль спускающейся к реке узкой тропинке растёт крапива в человеческий рост.
5) Тәмле йокыдан уятучы әтәч тавышын ишетеп, мин икенче якка борылып яттым да яңадан татлы йокыга чумдым. - Разбуженный от сладкого сна, услышав голос петуха, я на другой бок перевернулся и снова погрузился в сладкий сон.

14. Тәрҗемә итегез.
1) Мне очень понравилась маленькая девочка, поющая на сцене. - Сәхнәдә җырлаучы кечкенә кыз миңа бик ошады.
2) Купающиеся дети старались от берега далеко не отплывать. - Су коенучы балалар яр буеннан еракка йөзеп китмәскә тырыштылар.
3) Столб, указывающий дорогу, должен стоять на правой стороне. - Юлны күрсәтүче багана уң якта басып торырга тиеш.
4) Лошади, участвующие в соревнованиях, были красивые и сильные. - Ярышларда катнашучы атлар көчле һәм матур иделәр.
5) Человек, идущий первым, дорогу знал хорошо. - Беренче баручы кеше юлны яхшы белә иде.

15. Тәрҗемә итегез.
а) Яза торган каләм - пишущий карандаш;
йөзә торган көймә - плывущая лодка;
яна торган лампа - горящая лампа;
өстәл сөртә торган чүпрәк - тряпка, которой вытирают со стола;
үсә торган чәчәк - растущий цветок;
утыра торган урындык - стул, на котором сидят;
укый торган китап - книга, которую читают;
эчә торган чәй - чай, который пьют;
бара торган юл - дорога, по которой идут;
килә торган кунак - гость, который (постоянно) приходит;
эшли торган кеше - работающий человек;
сөйләшә торган курчак - говорящая кукла.

ә) Кисми торган пычак - нережущий нож;
эшләми торган телевизор - неработающий телевизор;
йокланмый торган бала - ребёнок, которому не спится;
янмый торган учак - негорящий костёр;
озак саргаймый торган гөл - долго не увядающие цветы;
белми торган студент - незнающий студент;
эреми торган боз - нетающий лёд;
батмый торган корабль - нетонущий корабль;
кипми торган буяу - несохнущая краска.

16. Исемнәр кулланып, сүзтезмәләр языгыз
Үрнәк: Үсми торган агач.
а) армый торган хезмәтче - неустающий работник;               
шумый торган чаңгы - нескользящие лыжи;
уянмый торган аю - непросыпающийся медведь;                   
язмый торган каләм сабы - непишущая ручка;
җыелмый торган уңыш - неубранный урожай;               
тыңламый торган бала - непослушный ребёнок;
күрсәтми торган фильм - непоказанный фильм;               
аңлашылмый торган фикер - непонятая мысль;
әрчелми торган урам - неочищенная улица;                 
истә калмый торган китап - незапомнившаяся книга.

ә) тынычландыра торган тау кешеләре -незамирённые горцы;   
еш очрый торган кош - часто встречающаяся птица;
дәвалый торган табиб - лечащий врач;                 
чишенә торган бала - раздевающийся ребёнок;
ватыла торган биналар - разрушающиеся здания;                     
башлана торган яңгыр - начавшийся дождь;
шалтырый торган телефон - звонящий телефон;             
Аллага ышана торган - верящий в Бога.

17. Сүзтезмәләр языгыз.
Үрнәк: Печән чаба торган абый - старший брат, который косит сено.
авырта торган урын - место, которое болит;
бакчада казыла торган бәрәңге - картофель, который копают в саду;
өстәлдә ята торган китап - настольная книга  (книга, лежащая на столе);         
көн дә юыла торган идән - пол, который моют каждый день;
мин кабатлый торган кагыйдә - правило, которое я повторяю;     
мин җилләт торган бүлмә - комната, которую я проветриваю;
ял көннәрендә ат сата торган мәйдан - площадь, на которой по выходным продают лошадей;       
мин телевизордан карый торган тапшыру - передача, которую я смотрю по телевизору;
мин яши торган җир - земля, на которой я живу;             
безгә килә торган кунак - гость, который к нам приходит.

18. Сүзтезмәләрне тәрҗемә итегез.
а) Дом, в котором я живу - мин яши торган йорт.
Детский сад, в который ходит моя дочь - кызым йөри торган балалар бакчасы.
Дорога, которая ведет вниз - түбәнгә таба бара торган юл.
Ученик, который не пишет - язмый торган укучы.
Случай, который бывает часто - еш була торган вакыйга / очрак. 
Урожай, который собирали осенью -  көз көне җыелган уңыш.

ә) Передача, которую мы все любим - барыбыз да ярата торган тапшыру.
Дерево, на котором сидят птицы - кошлар утыра торган агач.
Война, которую не хочет народ - халык теләми торган сугыш.
Скамейка, на которой они обычно отдыхают - алар гадәттә ял итә эскәмия.
Поляна, на которой играют дети - балалар уйный торган алан. 
Парень, от которого я жду письмо - мин хат көтә торган егет.

19. Иярчен аергыч җөмләләрне тәрҗемә итегез. (Переведите придаточные определительные предложения.)
1) У бабушки, которая живет в соседнем доме, внуков очень много. - Курше йортта яшәүче әбинең оныклары бик күп.
2) Люди, которые летают в космос, наверное, очень храбрые и сильные. - Космоска очүче кешеләр батыр һәм көчлеләрдер, мөгаен.
3) Книга, которая лежит на столе, твоя? - Өстәлдә ята торган китап синекеме?
4) Ведро, которое несет Динар, полно ягодами. - Динар ташучы чиләк җиләкләр белән тулы.
5) Магазин, в который мы ходим каждый день, находится через дорогу. - Без көн дә йөри торган кибет юл аркылы урнашкан.
б) Песочница, на которой играют дети, сырая после вчерашнего дождя. - Балалар уйный торган комлык юп-юеш.
7) Картину, которая висит на стене, вы купили в прошлом году? - Диварда эленеп торучы сурәтне сез узган елны сатып алдыгызмы?
8) У меня есть знакомые, которые хорошо знают историю своего рода. - Минем үзләренең нәселләре тарихы яхшы белүче танышларым бар.
9) Никогда не слушайте людей, которые плохо говорят о других и хорошо о вас. - Сезнең турында яхшы сөйләп башкалар турында начар сөйләүче кешеләрне беркайчан да тыңламагыз. 
10) С нами на экскурсию пойдет учитель, который много знает и интересно рассказывает о природе. - Безнең белән экскурсияга табигать турында күп белүче һәм кызыклы итеп сөйләүче укытучы барачак.

20. Текстны тәрҗемә итегез. Сыйфат фигыльләрне табыгыз.
«АК ҮЛЕМ» ЯШЬЛӘРНЕҢ БАШЫНА ҖИТӘ -
Наркотики губят молодёжь

Наркомания афәте көннән-көн күбрәк гаиләләргә үтеп керә. - Беда наркомании день ото дня проникает всё в большее количество семей.
Елдан-ел наркотикларның көчлерәкләре, сәламәтлеккә аеруча зыян китерә торганнары кулланыла. - Год от года употребляются более тяжёлые наркотики, приносящие здоровью особый вред.
Кара базарда хәзер әфьюн, героин киң таралган. - Посмотри: на базаре сейчас  широко распространены опиум и героин.
Наркотик сатучыларның саны да үткән елга караганда ун тапкыр арткан. - А количество продавцов наркотиков по сравнению с прошлым годом увеличилось в десять раз.   
Наркотик матдәләр элеккечә үк якын чит илләрдән –  Таҗикстан, Үзбәкстан, Азәрбайҗан республикаларыннан кайтарыла. - Наркотические вещества же по-прежнему завозятся из стран ближнего зарубежья. 
Бүгенге көндә Татарстанда наркотиклар кулланучыларның 4 проценты – яшүсмерләр. - На сегодняшний день в Татарстане  из употребляющих наркотики 4 процента - подростки.
2001 нче ел мәгълүматларына караганда, Татарстанда ВИЧ инфекциясен йөртүче кешеләрнең 95 проценты – наркоманнар. - Судя по данным 2001-го года, в Татарстане 95 процентов ВИЧ-инфицированных – наркоманы.
Чаллы шәһәрендә артык доза кулланудан атна саен 4–5 кеше үлә. - В Набережных Челнах от передозировки каждую неделю умирает 4-5 человек.
2001 нче елның беренче яртысында гына әлеге замана чире 108 чаллылының башына җиткән, нигездә бу – 16–28 яшьлек кешеләр. - Только в первой половине 2001-го года от болезни века умерло 108 челновчан, в основном 16-28 летние.
Вакытлы рәхәт эзләүче энәгә бәйле яшьләр нинди генә куркыныч җинаятьләр эшләмиләр! -  Молодёжь, ищущая временного удовольствия, подсевшая на иглу, каких только опасных правонарушений не совершает!
Кеше талаучы, үтерүче, фатир басучы, машина урлаучы яшүсмерләрнең саны көннән-көн арта. - Количество подростков - грабителей, убийц, домушников, угонщиков машин  день ото дня увеличивается.
Балалары шундый юлда йөрүче күпме ата-ана ут йотып яши! - Сколько родителей детей, идущих такой дорогой, живут в горести!

21. Тәрҗемә итегез. Сыйфат фигыльләрне табыгыз.
НАРКОМАННЫҢ ҮЗ-ҮЗЕН ТОТЫШЫ НИНДИ БУЛА? -
Как ведут себя наркоманы? (Каково поведение наркоманов?)

Наркоманның холкы кандагы наркотик матдәләрнең күләменә бәйле. - Поведение наркомана подчинено содержанию в крови наркотических веществ. 
Беренче карашка ул акыллы, тыныч, яхшылык эшләргә әзер торучы кеше булып күренә. - На первый взгляд он кажется умным, спокойным, человеком, готовым делать добро.
Ә 4 сәгатьтән соң аның бер сәбәпсез кызып китүче, хафаланучы, дулаучы кешегә әйләнүе мөмкин. - А через 4 часа возможно его превращение в какого-то беспокойного,  буйного, беспричинно приходящего в ярость.   
Тагын ике сәгатьтән соң аны йокымсырап утыручы, акылга тулы булмаган, маймыл булып кыланучы кеше итеп күрергә була. - Ещё через два часа его можно увидеть дремлющим, не в своём уме, ведущим себя как обезьяна.
Димәк, ул инде наркотик кабул итәргә өлгергән. - Значит, он уже успел принять наркотик.
Өч сәгатьтән ул тагын нормаль кешегә әйнләнә. - Через 3 часа он опять превращается в нормального человека.
Циклның яңа әйләнеше башлана. - Начинается новый оборот цикла.
«Ак үлем»нән котылу җиңел түгел. - От "белой смерти" нелегко спастись.
Шуңа күрә дәваланып чыгучылар арасында яңадан энәгә тартылучылар да шактый. - Поэтому среди прошедших лечение немало снова севших на иглу (букв. тянущихся к игле).
Хәзерге заман медицинасының бөтен мөмкинлекләрен кулланып та, кешене наркоманиядән тулысынча дәвалап булмый. - И используя все возможности современной медецины, невозможно полностью излечить человека  от наркомании.

22. Тәрҗемә итегез. Исемләшкән сыйфат фигыльләрне табыгыз.

Россия Федерациясендә 35 милли парк булса, «Түбән Кама» милли паркы –  республикабызда бердәнбер. - Если в РФ 35 национальных парков, парк "Нижняя Кама" - в нашей республике один-единственный.
Парк Татарстанның көнчыгышында урнашкан һәм 27 мең гектар мәйдан били. - Парк расположен на востоке Татарстана и занимает площадь 27 тысяч гектаров.
Көннән-көн матурланучы милли парк территориясенә Алабуга, Тукай, Түбән Кама районнары керә. - В территорию день ото дня хорошеющего национального парка входят районы Елабуги, Тукая, Нижней Камы. 
Бер дистә ел элек утыртылган агач һәм куакларны хәзер танырлык та түгел. - Десять лет назад посаженные деревья и кустарники теперь и не узнать.
Биредә нинди генә кошлар, хайваннар һәм җәнлекләр юк! - Каких только птиц, животных и зверей здесь нет!
Исемнәре Кызыл китапка кертелгәннәре дә күп. - Также много видов, занесённых в Красную книгу.
Милли парк янәшәсендә яшәүчеләр анда ял итәргә яраталар. - Живущие по соседству с национальным парком любят там отдыхать.
Транспорт белән чыгучылар да, җәяү йөрүчеләр дә очрый. -  Встречаются и выезжающие на транспорте, и пешие.
Әйе, алабугалы һәм чаллылыларның ял итәр җирләре, сокланыр урыннары бар. - Да, у алабужан и челнинцев есть земля, чтобы отдыхать, места,  чтобы восхищаться. 
Тик менә шушы матурлыкны саклаучылар да шулай ук күп дип, кызганычка каршы мактана алмыйбыз. - Только вот,  к сожалению, мы не можем похвалиться, что хранителей этой красоты так же много.
Табигатькә ял итәргә чыккан кешеләрнең күбесе агачларны сындыра-җимерә башлый. - Многие из выехавших на отдых начинают ломать деревья.
Ярый әле бу байлыкны саклаучылар, күзәтеп торучылар бар. - Хорошо ещё есть хранители и смотрители этого богатства.
Болар – «Түбән Кама» милли паркы урман хуҗалыгы хезмәткәрләре, экология, санитария күзәтчелеге, балалар, гомумән табигатьне яратучы кешеләр. - Они -  сотрудники лесного хозяйства парка "Нижняя Кама", санитарная и экологическая службы наблюдения, дети, вообще люди, любящие природу.
Нәкъ менә алар, көчләрен, вакытларын кызганмыйча, әйләнә-тирә мохитне саклыйлар. - Именно они, не жалея своего времени и сил, охраняют окружающую среду.
Ләкин, даими аңлату эшләре алып баручы парк хезмәткәрләренең тырышлыгына карамастан, табигатьне юк итүчеләр кимеми. -  Несмотря на старание служащих парка, ведущих постоянную разъяснительную работу,  число вредителей природы не уменьшается.
Гүзәл табигать безгә матурлык бирүче генә түгел, сәламәтлекне кайгыртучы да бит югыйсә. - Прекрасная природа не только даёт нам красоту, к тому же заботится о здоровье. 
Табигать – безнең уртак байлыгыбыз, аны бергәләп саклыйк. - Природа - наше общее богатство, давайте будем её сообща беречь.

23. Тәрҗемә итегез.
Калган эш - отложенное дело;
белгән шигырь - знакомое стихотворение;
укыткан укытучы - преподававший учитель 
(татар теле укыткан укытучы - учитель, который преподавал татарский язык );
югалган дәреслек - пропавший/потерявшийся учебник;
кыздырылган ит - жареное мясо;
арган әби - уставшая бабушка;
ашыккан кешеләр - торопливые люди;
куелган билгеләр - поставленные отметки;
бәрелгән аяк - ушибленная нога;
коелган яфраклар - опавшие листья;
җавап биргән укучы - ученик, давший ответ;
су коенган балалар - купавшиеся дети;
ярдәм иткән кыз - помогавшая девочка;
ватылган тәлинкә - разбитая тарелка;
кайнаган сөт - кипячёное молоко.

24. Сыйфат фигыльләрне нинди исемнәр белән кулланып була?
Үрнәк: Юылган (вымытый, постиранный): идән, кер, чынаяклар, чалбар,...
а) Җылынган (подогретый, согретый, нагретый): аш (суп), һава (воздух), туфрак (земля), мич (печь);
котлаган (поздравивший): кунак, укучы, дус,  ханым;
аңлаган (понявший): укучы, малай, кыз, студент;
катнашкан (участвовавший, замешанный, общавшийся, знавшийся): укучы, спортчы, сыйныф, белгеч (специалист).

ә) Казыган (копавший, вырывший): абый, егет, күрше, ирем;
казылган (вскопанный, выкопанный, вырытый): җирнең туфрагы (земля), канау (канавка), баз (яма, погреб), бәрәңге
(казып утыртылган - выкопанный; вырытый);
сөйләгән (сказавший, рассказавший): әби, бабай, укытучы,  укучы;
сөйләнгән (сказанный, рассказаный): сүз, вакыйга, хикәя, шигырь;
эшләгән (делавший, работавший): эшче (рабочий), оста (мастер), зәркән (ювелир), кәсепче (шабашник) ;
эшләнгән (сделанный): эш, рәсем, беләзек (браслет), койма (забор).

25. Исемнәрне нинди сыйфат фигыльләр белән кулланып була?
Үрнәк: Чәчәкләр (цветы): утыртылган (посаженные), өзелгән (сорванные), бүләк ителгән (подаренные).
Киңәш (совет): бирелгән (данный),  алган (полученный), үз вакытында сөйләнгән (вовремя произнесённый).
Йорт: төзелгән (построенный), щитлардан эшләнгән (щитовой), кирпечтән ясалган (кирпичный), агачтан ясалган (деревянный).
Күлмәк:  тегелгән (сшитое), юылган (постиранное),  төсе киткән (выцветшее), уңган (линялое).
Көндәлек:  бирелгән (сданный), тутырган (заполненный), югалган (забытый)
(тутырган анкета - заполненная анкета).
Кунаклар: килгән, киткән,  чакырылган (приглашённый).
Имтихан:  тапшырылган (сданный), тапшырылмаган (не сданный),  үткәрелгән (проведённый).
Мисал (пример, образец):  тикшерелгән (проверенный), язылган (написанный), чишелгән (решённый).

26. Сыйфат фигыльләрнең антонимнарын языгыз.
Үрнәк: Кергән ишек (дверь, через которую зашёл) – чыккан ишек (дверь, через которую вышел).
Елаган бала (заплакавший) – елмаган (улыбнувшийся) ребёнок;
югалган китабың (твоя потерянная) – табылган китабым (моя найденная) книга;
арган кеше (уставший) – ял иткән кеше (отдохнувший) человек;
килгән кунаклар (пришедшие) – киткән кунаклар (ушедшие) гости;
бикләнгән кибет (закрытый/запертый) – ачылган кибет (открытый) магазин;
тырышкан укучы (старавшийся) –   ялкауланган  укучы (обленившийся) ученик;
төшкән баскыч (упавшая) – басып торган (стоявшая) лестница;
утырган урын (сидячее) – басып торган урын (стоячее) место;
яндырган ут (зажжёный) – сүнган (потухший) огонь;
авырган күршем (мой заболевший) – терелгәң күршең (твой выздоровевший) сосед.

27. Тәрҗемә итегез.
Обрадовавшийся мальчик – шатланган малай;
поставленная оценка – куелган билге;
забытая тема – онытылган тема;
купленные продукты – сатылган  азык-төлек / ашамлык;
выращенные овощи – үстергән яшелчә;
выполненное упражнение – ясалган күнегү;
потерявшаяся кошка – югалган песи;
испугавшийся ребенок – курыккан бала;
посаженная картошка – утырган бәрәңге;
собравшиеся люди – җыелган кешеләр.

28. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.
Әйтелмәгән сүзләр – несказанные слова;
киелмәгән киемнәр – ненадетая одежда;
җиңмәгән спортчы – непобедивший спортсмен;
еламаган бала –  незаплакавший ребёнок;
бикләнмәгән ишек – незапертая дверь;
аралашмаган күршеләр – соседи, с которыми не общались;
уйланмаган эш – непродуманное дело;
тәрҗемә ителмәгән җөмләләр – не переведённые предложения;
җыештырылмаган бүлмә – неубранная комната;
чакырылмаган кунаклар – неприглашённые гости;
өлгермәгән алмалар – непоспевшие яблоки;
җылынмаган су – неподогретая вода.


29. Тәрҗемә итегез.
Невымытые тарелки – юылмаган тәлинкәләр;
невыученное правило – өйрәнмәгән кагыйдә;
непроверенные тетради – тикшерелмәгән дәфтәрләр;
ненайденная ручка – табылмаган каләм;
непришедшие зрители – килмәгән тамашачылар ;
неизученный язык – өйрәнелмәгән тел;
непроснувшийся малыш – уянмаган сабый;
непрочитанная газета – укымаган газет;
неотосланные письма – җибәрелмәгән хатлар;
неожиданная встреча – көтелмәгән очрашу.

30. Сүзтезмәләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз.
Яумаган яңгыр – непрошедший дождь;
киселмәгән икмәк – ненарезанный хлеб;
пешмәгән йомыркалар – несваренные яйца;
тырышмаган дус – нестаравшийся друг;
чапмаган ат – неезженная лошадь;
рөхсәт сорамаган укучы – неспросивший разрешения ученик;
ялганламаган бала – несолгавший ребёнок;
ошамаган фикер – непонравившееся мнение;
килә алмаган кешеләр – люди, которые не смогли прийти;
гаҗәпләнмәгән тыңлаучылар – не восхищённые слушатели;
онытылмаган әйбер – незабытая вещь.

31. Нокталар урынына тиешле сүзләр куеп, сыйфат фигыльләр төзеп языгыз.
ятмаган таш (нележачий камень)   
буш яткан акча (свободные деньги)       
куелган билге (поставленная отметка)
көтелмәгән эш (непредвиденное происшествие)     
чәчәк аткан бакча (цветущий сад)     
ватылган сәгать (сломанные часы)
пешкән аш (сваренный суп)       
ярларыннан чыккан елга (река, вышедшая из берегов)       
килкән кунак (пришедший гость)
куелган теш (вставной зуб)     
яңа йортка күченгән гаилә (переехавшая в новый дом семья)
беткән бәйрәм (закончившийся праздник)
авырткан баш (заболевшая голова)   
юылган кием  (выстиранная одежда)     
әйтелмәгән сүзләр (несказанные слова).

32. Тәрҗемә итегез. Бирелгән җөмләләрдән чыгып, нинди кагыйдә әйтә аласыз?
Б. к. Сез яшәгән шәһәр, чыннан да, матур икән. - Город, в котором вы живёте, и в самом деле красив.
И. к. Сез яшәгән шәһәрнең тарихы баймы? - У города, в котором вы живёте, богатая история?
Ю. к. Сез яшәгән шәһәргә туристлар күп киләме? - Много туристов приезжает в город, в котором вы живёте?
Т. к. Сез яшәгән шәһәрне кичә телевизордан күрсәттеләр. - Город, в котором вы живёте, вчера показывали по телевизору.
Ч. к. Сез яшәгән шәһәрдән безнең шәһәргә еракмы?  Далеко ли от города, в котором вы живёте, до нашего?
У.-в. к. Сез яшәгән шәһәрдә нинди милләтләр яши? - Люди каких национальностей живут в вашем городе?

При атрибутивном употреблении (когда причастие выражает признак определяемого слова) причастие:
1. не склоняется;
2. не принимает аффиксов принадлежности и числа

33. Тәрҗемә итегез.
1) Дөрес җыелган дару үләннәренең генә файдасы була. – От правильно собранных лекарственных трав только польза.
2) Мин ясаган машина макетына күргәзмәдә яхшы бәя бирделәр. –  Мною сделанному макету машины на выставке давали хорошую цену.
3) Һәр көн иртән салкын су белән коенган кеше авырмый. – Человек, который каждое утро умывается холодной водой, не болеет.
4) Кечкенә баланы куркыткан эт, чыннан да, бик зур һәм усал иде. – Собака, которая испугала маленького ребёнка, действительно, была очень большой и злобной.
5) Сез бүген биргән имтихан нинди фәннән иде? – Экзамен, который вы сегодня сдавали, был по какому предмету?
6) Бүгенге бәйрәмдә матур итеп җырлаган теге кызның кем икәнен белмисезме? – Вы не знаете, кто та девушка, которая красиво пела на сегодняшнем празднике?
7) Килгән кунакларны вокзалдан кунакханәгә туры алып кайтырсыз. – Приехавших гостей с вокзала привезёте прямо в гостиницу.

34. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле сыйфат фингыльләрне куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Мәктәптән киткәндә, без утырткан агачлар инде хәзер зур булып үскәннәрдер. – Деревья, которые мы посадили, когда закончили школу, сейчас, наверно, уже выросли большими.
2) Өй эшләрен эшләмәгән укучылар начар билге алдылар. – Ученики, которые не сделали домашнюю работу, плохую отметку получили.
3) Яңа гына һавага күтәрелгән самолет Төркиягә оча икән. – Самолёт, который только что поднялся в воздух, летит в Турцию.
4) Китапханәдән алган китап сиңа реферат язарга ярдәм иттеме? – Книга, которую ты взял в библиотеке, помогла ли тебе написать реферат?
5) Әти-әниләр биргән киңәшләр һәрвакыт файдалы була. – Советы, которые дают родители, всегда полезны.
6) Авылдан әбиләре җибәргән тәмле күчтәнәчләргә балалар сөенделәр. – Дети радовались вкусным гостинцам, которые отправили из деревни их бабушки.
7) Бөек Җиңүне көтмәгән һәм аңа шатланмаган бер генә кеше дә булмагандыр. – Не было ни одного человека, который не ждал Великой Победы и не радовался ей.
8) Урамда уйнаган балаларны сез таныдыгызмы? – Вы узнали детей, которые играли на улице?

35. Нокталар урынына тиешле сыйфат фигыльләр куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.
1) Дәрестә без язган диктант, чыннан да, авыр иде. – Диктант, который мы писали на уроке, был действительно трудный.
2) Яңа төзелә башланган йорт янында балаларга уйнарга рөхсәт ителми. – Детям не разрешается (запрещается) играть возле дома, который только начали строить.
3) Поезддан төшкән юлчылар һәркайсы үз юлы, үз эше белән китеп бардылар. – Каждый из сошедших с поезда пассажиров тут же отправился своей дорогой, по своим делам.
4) Яз көне яуган беренче җылы яңгырны бөтен табигать түземсезләнеп көтте. – Вся природа ждала с нетерпением первый выпавший весенний дождь.
5) Кичә туган көнен билгеләп үткән дустыма 15 яшь тулды. – Моему другу, праздновавшему вчера день рождения, исполнилось 15 лет.
6) Еш авырган балаларга табиблар спорт белән шөгыльләнергә киңәш итәләр. – Часто болеющим детям учителя советуют заниматься спортом.
7) Имтиханнарын яхшы биргән (тапшырган) укучыларны укытучылар чын күңелдән котладылар. – Учителя от всей души поздравляли учеников, хорошо сдавших экзамены.

36. Тәрҗемә итегез.
1) Вопрос, заданный мне, был очень легким. – Миңа бирелгән сорау бик җиңел иде.
2) Сестра, вернувшаяся с работы раньше нас всех, приготовила вкусный ужин. – Эштән барыбыздан алдан кайткан апабыз тәмле кичке ашны әзерләде.
3) Понравившаяся вам картина продавалась на последней выставке. – Сезгә ошаган  рәсем соңгы күргәзмәдә сатыла иде.
4) Письмо, которое ты так долго ждал, сегодня наконец-то пришло. – Син шулкадәр озак көткән хат бүген ниһаять килде.
5) Дети, которые всегда помогают своей маме, вырастают хорошими людьми. – Үзләренең (Үз) әниләренә һәрвакыт  булышкан балалар яхшы кешеләргә әйләнәләр.
6) Стол для гостей накрыли в комнате, убранной по-праздничному. – Кунаклар өчен табын бәйрәмчә бизәлгән бүлмәдә  җәйде.
7) Долго болевший мальчик сегодня вышел из больницы. – Озак авырган малай бүген хастаханәдән чыкты.

37. Хәзерге заман сыйфат фигыльләрне үткән заман сыйфат фигыльләргә үзгәртеп языгыз.
Үрнәк: Ял итүче картлар – ял иткән картлар (отдыхавшие старики).
Еш елаучы бала – еш елаган бала (часто плакавший ребёнок);
укырга теләүче укучы – укырга теләгән укучы (желавший учиться ученик);
хуҗасын тыңламый торган эт – хуҗасын тыңламаган эт (собака, которая не слушалась своего хозяина);
чиста җыештыручы апа – чиста җыештырган апа (чисто прибиравшаяся тётушка );
яхшы уйнаучы музыкант – яхшы уйнаган музыкант (хорошо игравший музыкант);
балаларны дәвалаучы табиб – балаларны дәвалаган табиб (лечивший детей врач);
начар ишетүче әби – начар ишеткән әби (плохо слышавшая бабушка);
еракка күчеп китүче туганнар – еракка күчеп киткән туганнар (далеко переехавшие родственники);
үзе йөри торган уенчык машина – үзе йөргән уенчык (самоходная машина).

38. Тәрҗемә итегез.
Үрнәк: Укучы ясаган хата.– Ошибка, сделанная учеником.
            Хата ясаган укучы. – Ученик, сделавший ошибку.
1) Агач утырткан бабай. - Дедушка, посадивший дерово.
Бабай утырткан агач. - Дерево, посаженное дедушкой.
2) Өстәл ясаган оста. - Мастер, сделавший стол.
Оста ясаган өстәл. - Стол, сделанный мастером.
3) Укытучы тикшергән дәфтәрләр. - Тетради, проверенные учителем.
Дәфтәрләр тикшергән укытучы. - Учитель, проверивший тетради.
4) Туганнар язган хат. - Письмо, написанное родственниками.
Хат язган туганнар. - Родственники, написавшие письмо.
5) Егет сатып алган чәчәкләр. - Цветы, купленные парнем.
Чәчәкләр сатып алган егет. - Парень, купивший цветы.
6) Тәлинкә ваткан сеңлем. - Сестрёнка, разбившая тарелку.
Сеңлем ваткан тәлинкә. - Тарелка, разбитая сестрёнкой.
7) Туңдырма яраткан бала. - Дети, любившие мороженое.
Бала яраткан туңдырма. - Мороженое, которое любили дети.

39. Тәрҗемә итегез.
1) Дети, убиравшие комнату. -  Бүлмәне җыештырган балалар.
Комната, убранная детьми. - Балалар җыештырган бүлмә.
2) Учитель, поставивший хорошую оценку. - Яхшы билге куйган укытучы.
Хорошая оценка, поставленная учителем. - Укытучы куйган яхшы билге.
3) Швея, сшившая красивое платье. - Матур күлмәк теккән тегүче хатын.
Красивое платье, сшитое швеей. - Тегүче хатын теккән матур күлмәк.
4) Друзья, давшие хорошие советы. - Яхшы киңәшләр биргән дуслар.
Хорошие советы, данные друзьями. - Дуслар биргән яхшы киңәшләр.
5) Девочка, потерявшая ключи. - Ачкычлар югалткан кыз.
Ключи, потерянные девочкой. - Кыз югалткан ачкычлар.
6) Писатель, написавший интересный рассказ. - Кызыклы хикәяне язган язучы.
Интересный рассказ, написанный писателем. - Язучы язган кызыклы хикәя.
7) Зрители, услышавшие новую песню. - Яңа җырны ишеткән тамашачылар.
Новая песня, услышанная зрителями. - Тамашачылар ишеткән яңа җыр.

40. Тәрҗемә итегез.
а) Бүләккә шатланган бала. - Ребёнок, обрадовавшийся подарку. 
Бала шатланган бүләк. - Подарок, обрадовавший ребёнка.
Бала бүләккә шатланган. - Ребёнок обрадовался подарку.

ә) Шигырьләр язган шагыйрь. - Поэт, написавший стихотворения.
Шагыйрь язган шигырьләр. - Стихи, написанные поэтом.
Шагыйрь шигырьләр язган. - Поэт написал стихи.

б) Диванда йоклап киткән сеңлем. - Уснувшая на диване сестрёнка.
Сеңлем йоклап киткән диван. - Диван, на котором уснула сестрёнка.
Сеңлем диванда йоклап киткән. - Сестрёнка уснула на диване.

в) Безгә хат язган туганым.  - Мой родственник, написавший нам письмо.
Туганым безгә язган хат. - Письмо, написанное нам моим родственником.
Туганым безгә хат язган. - Мой родственник написал нам письмо.

41. Тәрҗемә итегез.
а) Безнең яраткан укытучыбыз җәй көне икенче шәһәргә күчеп киткән. Җәй көне икенче шәһәргә күчеп киткән укытучыбызны без бик ярата идек. Безнең яраткан укытучыбыз күчеп киткән шәһәр бик еракмы?
Наш любимый учитель летом переехал в другой город. Мы очень любили нашего учителя, переехавшего летом в другой город.  Очень ли далеко город, в который переехал наш любимый учитель?

ә) Авыр сугыш елларында түзгән халыкның җиңүгә ышанычы нык булган. - Очень крепкой была вера в победу народа, терпевшего в тяжёлые годы войны. 
Халык түзгән авыр сугыш еллары күпме вакыт узса да онытылмыйлар. - Сколько бы времени ни прошло, не забываются тяжёлые годы войны, когда народ терпел.
Җиңү киләсенә ышанып, халык нинди авыр сугыш елларында да түзгән. - В такие тяжёлые годы войны народ терпел, надеясь, что придёт победа.

б) Түбәдән егылып төшкән кечкенә малайның аягы нык авыртканмы? Теге кечкенә малай егылып төшкән түбә бик биек булганмы? Безнең күршеләрнең кечкенә малайлары, үзләре өйдә юкта, түбәдән егылып төшкән.
Нога маленького мальчика, упавшего с крыши, сильно болела? Крыша, с которой упал тот маленький мальчик, очень высоко ли была? Маленький мальчик наших соседей, когда их самих не было дома, свалился с крыши.

42. Тәрҗемә итегез.
а) Слова, сказанные нам этим человеком, были очень нужные. -  Бу кеше безгә әйткән сүз бик кирәк иде.
Человек, сказавший эти нужные слова, нам незнаком. - Бу кирәкле сүзләр әйткән кеше безгә таныш түгел.
Этот человек сказал нам очень нужные слова. - Бу кеше безгә бик кирәкле сүз әйтте.

ә) Люди, посадившие этот лес, оставили о себе хорошую память. - Бу урманны утырткан кешеләр яхшы исем калдырган иде.
Лес, посаженный этими людьми, приносит всем радость и пользу. - Бу кешеләр утырткан урман һәммәгә шатлык һәм файда китерә.
Когда-то давно хорошие люди посадили для нас этот лес. - Кайчандыр күптән яхшы кешеләр безнең өчен бу урманны утырткан иде.

б) Новый дом, построенный отцом, виден издалека. - Әтием төзгән яңа йорт ерактан күренә.
Отец, построивший новый дом, доволен своей работой. - Яңа йортны төзгән әтием үзе эше белән канәгать.
Еще до моего рождения (пока я не родился), отец построил в деревне дом. - Миг туганчы ук, авылда әтием яңа йортны төзгән иде.   

43. Сорауларга җавап бирегез.
1) Дәрескә әзерләнмәгән бала гадәттә нинди билгеләр ала? - Ребёнок, который не готовится к уроку, обычно какие отметки получает?
2) Спорт белән шөгыльләнгән кеше еш авырыймы? - Часто ли болеют люди, которые занимаются спортом?
3) Дусларының акыллы киңәшләрен тыңламаган кеше дөрес эшлиме? - Правильно ли делает человек, который не слушает умные советы своих друзей?
4) Фатирда газ исен сизгән кеше нишләргә тиеш? - Что должен сделать человек, почувствовавший запах газа?
5) Еш ялганлаган балага ышаналармы? - Верят ли ребёнку, который часто обманывал?
6) Синеңчә, тәмәке тарткан кешеләрнең сәламәтлекләре нинди була? - По-твоему, какое бывает здоровье у курящих людей?
7) Дәрестә тыңламаган укучы яңа теманы яхшы аңлый аламы? - Может ли ученик, не слушавший на уроке, хорошо понять новую тему?
8) Җилләтелмәгән бүлмәдә йокларга рәхәтме? - Приятно ли спать в непроветренной комнате?
9) «Ул пешмәгән» дип нинди кешегә әйтәләр? - Что "он не искушён", о каком человеке говорят?

44. Җөмләләрне тутырып языгыз.
Күптән күрешмәгән дусларыбыздан хат килде. - От друзей, с которыми мы давно не виделись, пришло письмо.
Синең белән сөйләшкән кеше мәктәбебездә эшлә торган иде. - Человек, с которым ты разговаривал, работал в нашей школе.
Су сибелмәгән түтәлдә кыяр начар үсә. - На грядке, не политой водой, плохо растут огурцы.
Яңа елны бергә каршылаган дусларыңның абые армияга киткән. - Старший брат твоего друга с которым вы вместе встречали новый год, ушёл в армию.
Син казыган чокырга бозау төште. - В яму, которую ты выкопал, упал телёнок.
Әнием юган керләрне үтүклә әле. - Погладь-ка бельё, которое мама постирала.
Бик салкын көнне җылы киенмәгән кешеләр бик нык туңәләр. - В очень холодный день люди, которые не оделись тепло, сильно мёрзнут.
Диңгез буенда ял иткән апамнан матур ачык хат килде. - От моей сестры, отдыхавшей на морском побережье, пришла красивая открытка.
Бу сорауга җавап таба алмаган дустыңа начар билге куелә иде. - Твоему другу, который не ответил на этот вопрос, поставили плохую отметку.
Урманда үскән чәчәкләрне зәңгәр вазага куй әле. - Лесные цветы поставь-ка в голубую вазу.
Елга уртасына кадәр йөзеп җиткән кешенең коткару жилеты бар иде. - У человека, доплывшего до середины реки, был спасательный жилет.
Бу авылда яшәгән кешеләрдән без бу яңалыкны белдек. - Мы узнали эту новость от людей, живших в этой деревне.

45. Тәрҗемә итегез.
1) В трудные минуты он всегда вспоминает слова, сказанные мамой. - Авыр минутларда ул һәрвакыт әние әйткән сүзләрне искә төшерә.
2) В доме, в котором живет мой друг, уже месяц не работает лифт. - Дустым яшәгән йортта инде ай буе лифт эшләми.
3) Сад, посаженный моим дедом, напоминает нам о нем. - Бабаем утырткан бакча безгә аның турында хәтерләтә.
4) Покрасневшие помидоры надо сегодня же собрать в деревянные ящики. -  Кызарган помидорларны буген ук җыеп агач әрҗәләргә саларга кирәк.
5) Ученики, хорошо знавшие татарский язык, участвовали на школьной олимпиаде. - Татар телен яхшы белгән укучылыр мәктәп олимпиадасында катнаштылар. 
6) Губадия, испеченная мамой моего друга, понравилась всем гостям. - Дустымның әние пешкән гөбәдия бар кунакларга ошады.
7) Моим одноклассникам, которые не торопились домой, разрешили остаться потанцевать. - Өйләренә ашыкмаган сыйныфташларыма биергә калырга рөхсәт иттеләр.

ЦитироватьРөхсәт бирелде - дано разрешение, позволено
Рөхсәт бирделәр - дали разрешение, позволили (здесь и//или сейчас)
Рөхсәт иттеләр - разрешили (здесь и//или сейчас)
Рөхсәт биргәннәр - дали разрешение, позволили (там и//или тогда)
Рөхсәт иткәннәр - разрешили (там и//или тогда)

Фанис әфәнде

46. Тәрҗемә итегез. Рус телендә охшаш мәкальләр табыгыз.
1) Эш эшләгән интекмәс, эшләмәгән көн күрмәс. - Сделавший дело не будет страдать, не сделавший света белого не взвидит.
2) Алтын-көмеш яуган җирдән туган-үскән ил артык. - Родина лучше земли, где золото-серебро на землю падают.
3) Эшләмәгән ашамый. - Кто не работал, тот не ест.
4) Йөри белмәгән юл бозар, сөйли белмәгән сүз бозар. - Не умеющий ходить дорогу портит, не умеющий говорить - портит речь.
5) Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр.
6) Телләр белгән – илләр гизгән. - Знающий языки - весь мир обошёл.
7) Ата-ананы тыңлаган – адәм булган, тыңламаган – әрәм булган. Кто родителей слушался - стал воспитанным человеком, кто не слушался - зря пропал.
8) Акрын барган тиз җитәр. - Кто медленно ходил, тот быстрее пришёл. (Тише едешь - дальше будешь).
9) Авызы пешкән салкын суны да өреп эчкән. - Кто рот обжег, дул и на холодную воду. (Обжёгшись на молоке, на воду дуют).
10) Туган телен югалткан кеше үзен дә югалта. - Человек, потерявший родной язык, и себя потерял.

47. Аерымланган сыйфат фигыльләргә игътибар итеп, җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Старик, уставший от долгой дороги, сел отдохнуть. - Озак юлдан алҗыган карт ял итәргә утырды.
2) Мне на помощь прибежали соседи, живущие недалеко от нашего дома. - Миңа ярдәмгә йортыбыздан ерак түгел яшәүче күршеләр йөгереп килде.
3) Больному рассказали о современной больнице, построенной недавно на окраине города. - Сырхауга күптән түгел шәһәр читендә тезелгән хастаханә турында сөйләп бирделәр.
4) Мальчик, упавший в глубокую яму, оказывается, приехал в гости к соседке. - Тирән чокырга егылып тешкән малай күрше хатынга кунакка килгән булып чыкты.
5) Туристы медленно поднимались в гору по узкой тропе, заросшей травой. - Үлән баскан тар сукмак буенча туристлар әкрен генә тауга күтәрелә иде.
6) Девочка, испугавшаяся гуся, была, наверное, городской. - Каздан курыккан кыз, мөгаен, шәһәрле булгандыр.

48. Иярчен аергыч җөмләләрне тәрҗемә итегез.
1) Я до сих пор помню песни, которые в детстве мне пела мама. - Балачакта әнием җырлаган җырларны әле дә исемдә тотам.
2) Наш класс собирает материал об известных людях, которые родились в нашем городе. - Сыйныфыбыз шәһәребездә туган атаклы кешеләр турында материаллар җыя. 
3) Избушка, которая стояла на краю леса, сгорела в прошлом году. - Урман читендә торган өйчек үзган елны янды.
4) Здание, в которое переехал детский дом, находится в красивом месте. - Балалар йорты күчерелгән бина матур җирдә урнашкан.
5) Школа, из которой я ушел, была далеко от дома. - Мин чыгып киткән мәктәп, өйдән ерак иде.
6) Задача, которую я не мог долго решить, оказалась очень простой. - Мин озак чишә алмаган мәсьәлә бик гади булып чыкты.
7) Нас пригласили в комнату, которая была приготовлена специально для гостей. - Безне кунаклар өчен махсус әзерләнгән бүлмәгә чакырдылар.

49. Тәрҗемә итегез. Боерык фигыльләрне, шарт фигыльләрне, кире шарт фигыльләрне һәм сыйфат фигыльләрне табыгыз.
НАРКОМАННАР БЕЛӘН ҮЗЕҢНЕ НИЧЕК ТОТАРГА? -
Как вести себя с наркоманами?
(Психолог киңәшләре) - Советы психолога

Наркоманнар белән эшлекле мөнәсәбәткә керергә киңәш ителми. - Входить с наркоманом в деловые отношения не советуют.
Әгәр сез наркоман тарафыннан үзегезгә карата кызыксыну сизәсез икән, аның яныннан тизрәк китәргә тырышыгыз. - Если вы чувствуете интерес к себе со стороны наркомана, старайтесь от него скорей уйти.
Ул сөйләгән вакыйгалар еш кына теге яки бу рәвешле алдау өчен кереш сүз булып кына торалар. - Рассказанные им истории довольно часто являются прелюдией к обману тем или иным образом.
Күптән түгел генә танышкан, дуслашкан егет яки кызның наркоман икәнен белсәгез, ул бик кызыклы кеше булса да, наркотиклардан ваз кичәргә сүз бирсә дә, тиз арада аннан читләшергә тырышыгыз. - Если вы знаете, что парень или девушка, с которыми вы недавно познакомились, подружились, оказался наркоманом, даже если он очень интересный человек, даже если даёт слово отказаться от наркотиков, не мешкая старайтесь от него отдалиться.   
Наркоман ышанычлы кеше түгел. - Наркоман - человек ненадёжный.
Әгәр дә инде шулай да сезгә наркоман белән нәрсә дә булса хәл итәргә туры килсә, түбәндәгеләрне истә тотыгыз: - Если же всё-таки вам с наркоманом придётся иметь какое-либо дело, помните нижеследующее:

1. Әгәр мөмкин булса, аңа үзегезнең адресыгызны да, телефоныгызны да бирмәгез. Наркоманнар әйбер урлаудан тартынмыйлар, шуңа күрә алар үзләрен кызыксындырган әйберләрне урлау юлларын белмәскә тиеш. - Если есть возможность, не давайте ему ваш адрес и телефон. Наркоманы не стесняются кражи вещей, поэтому они не должны знать способы кражи заинтересовавших их вещей.

2. Ышаныч кәгазе бирсә дә, наркоманга әйберләрегезне, акчагызны ышанып тапшырмагыз. Ул аларны сатачак һәм барысын да наркотиклар алуга тотачак. Аны төрмәгә утырткан очракта да, акчагыз һәм әйберләрегез кире кайтмаячак. - Даже если даёте доверенность, наркоману ваши вещи, деньги, поверив, не передавайте. Даже если его посадят в тюрьму, ваши деньги и вещи обратно не вернут. 

3. Наркоман алдында һич тә алдашмагыз, әйткән сүзегездән кире кайтмагыз. Башка кешеләрнең вәгъдәләрен наркоманнар яхшы хәтерлиләр һәм аларның сүзләрендә тормауларын хәрәмләшүгә рөхсәт дип бәялиләр. - При наркомане ни в кем случае не врите, от своих слов не отказывайтесь. Обещания других наркоманы хорошо помнят и несдержание слов с их стороны расценивают как разрешение на жульничество.

Әгәр наркоман сезнең якын туганыгыз яки дустыгыз булса, нишләргә? - Что делать, если наркоман ваш близкий родственник или друг?
Якын кешедән ничек баш тартасың ди?! - Как же откажешься от близкого человека?!
Хәер, чыдар хәлләре калмаган кайбер ата-аналар балаларыннан баш тарткан очраклар да күп. - Впрочем, много случаев иных родителей, отказавшихся от детей, у которых не осталось сил терпеть.
Наркоманнарны караган, аларга хезмәт күрсәткән якыннары өчен, бу – гомерлек авыр эш. -  Для близких, присматривающих за наркоманами, обслуживающих их, это тяжёлое дело на всю жизнь.
Наркотиклар алу өчен, туганнарыннан оятсыз рәвештә даими акча таләп итүчеләр белән яшәүчеләр үзләре дә психик авыруга сабышырга мөмкин. - Живущие с постоянно бесстыдно требующими деньги у родственников для получения наркотиков и сами могут стать психически больными.