Лингвофорум

Цитата: Фанис от сентября  9, 2017, 13:38
З авазы сүз башында руник язмалар телендә алынмаларда гына кулланыла башлаган. Гарәп сүз- ләрендәге дүрт төрле (з, ҙ, ҙ^, д ^) аваз субституты.
Кайбер сөйләшләрдә (срг. һ.б.) з- < җ- ~ й- күзәтелә: зәдәс < җәдәч, зәймә < җәймә, зиңги < җиңги һ.б.
з авазына төрле сөйләшләрдә рус сүзләре, рус теле аша кергән алынма сүзләр башлана.

Краткая инфа из этимологического словаря о происхождении звука з в татарском.

Звук З начал использоваться только в заимствованиях в языке рунических надписей. Звук З является субститутом четырех различных звуков из арабского языка. В некоторых говорах наблюдается з- < җ- ~ й-: зәдәс < җәдәч, зәймә < җәймә, зиңги < җиңги и т.д.
  На З-, в различных говорах, начинаются заимствования из русского языка и заимствования через посредство русского.

З авазы сүз башында руник язмалар телендә алынмаларда гына кулланыла башлаган. Гарәп сүз- ләрендәге дүрт төрле (з, ҙ, ҙ^, д ^) аваз субституты.
Кайбер сөйләшләрдә (срг. һ.б.) з- < җ- ~ й- күзәтелә: зәдәс < җәдәч, зәймә < җәймә, зиңги < җиңги һ.б.
з авазына төрле сөйләшләрдә рус сүзләре, рус теле аша кергән алынма сүзләр башлана.

Краткая инфа из этимологического словаря о происхождении звука з в татарском.

Зыян [зы̌йан] - вред, ущер; убыток, помеха.
Хуҗалыкка 2 миллион сумлык зыян килде - хозяйство пострадало на 2 миллиона рублей.
Зыян итәргә - приносить вред; вредить.
Яңгырлар икмәкләргә зыян итте - дожди принесли вред хлебам.
Зыялы [зы̌йалы] - интеллигент; интеллигентный.
Милли зыялылар - национальная интеллигенция.
Узен зыялы кешеләрдән саный - считает себя интеллигентным человеком.

Зур [зур]
(прил.)
1. большой; старший; крупный; взрослый; велик (обувь, одежда).
Бу зур йорта абыйлар тора - в этом большом доме живут мои дяди.
Зур абыем - инженер - мой самый старший брат - инженер.
Нинди зур улыгыз бар икән! - какой у вас большой сын!
Бу туфли миңа зур - эти туфли мне велики.
(нареч.)
2. широко, крупно; много, премного.
Зур атлау, зур атлап бару - идти широким шагом.
Күзне зур ачу - широко раскрыть глаза.
Зур кисү - отрезать большой кусок.
Мин синең алда зур бурычлы(мын) - я перед тобой в большом долгу (премного обязан).
Зур булмаган - небольшой; немногочисленный (о группе).
Зур гәүдәле - рослый, грузный.
Зур үкенечкә каршы - к великому сожалению.

Зур башлы - большеголовый.
Аның зур башлы малае бар - у него есть большеголовый мальчик.
Зур күзле - глазастый.
Минем алдыма зур күзле бер матур кыз килеп чыкты - передо мной появилась глазастая красивая девочка.
Зураерга [зурайы̌рға], зураю, зурая - увеличиваться; расти; взрослеть.
Безнең авыл 10 елда нык зурайды - наша деревня за 10 лет сильно выросла.
Зурларга [зурларға], зурлау, зурлый - оказывать почести; восхвалять; возвеличивать.
Илһам Шакировны, зур юбилее белән котлап, бик зурладылар - Ильхама Шакирова восхваляли, поздравляя с большим юбилеем. 
Зурлык [зурлык] - величина; величие.
Аның зурлыгы карбыз хәтле - он величиной с арбуз.

Зинһар [зинһар] - пожалуйста.
Зинһар, гафу итегез! - пожалуйста, извините!
Зират [зират] - кладбище.
Зиратта бик борынгы кабер ташлары бар - на кладбище есть очень старинные надгробия.
Зирәк [зирәк] - смекалистый, одарённый.
Бу малай бик зирәк - этот мальчик очень одарённый.
Зифа [зифа] - стройный.
Бүлмәгә бер зифа ханым килеп керде - в комнату вошла стройная дама.
Зифа буйлы - стройный, статный.
Миңа каршы зифа буйлы бер кыз килә - мне навстречу идёт стройная девушка.
Зөбәрҗәт [зө̌бәрҗәт] - изумруд.
Зөбәрҗәт - кыйммәтле таш - изумруд - драгоценный камень.

Зәңгәр [зәңгәр]- голубой; синий.
Зәңгәр күктә тургай сайрый - в синем небе летит жаворонок.
Зәңгәр күз - голубые глаза.
Зәңгәр күзле - голубоглазый.
Миңа зәңгәр күзле кызлар ошый - мне нравятся голубоглазые девушки.
Зәңгәр чәчәк - василёк.
Арыш басуында зәңгәр чәчәкләр үсә - во ржи растут васильки.
Зәңгәр якут - сапфир.
Әниемнең зәңгәр якут куйган йөзеге бар - у моей мамы есть перстень с сапфиром.
Зәңгәрсу [зәңгәрсу]- голубоватый.
Аның өстендә - зәңгәрсу күлмәк - на нем - голубоватая рубашка.

Зәвык [зәwық]
1. вкус, чувство красивого.
Зур зәвык белән - с большим вкусом.
Нечкә зәвык - утончённый вкус.
Зәвык белән җыештырылган бүлмә - комната, обставленная со вкусом.
2. вкус, интерес.
Хәзерге заман яшьләре зәвыгы - интересы современной молодёжи.
Тамашачылар зәвыгына яраклашу - приспосабливаться ко вкусам зрителей.
3. удовольствие, наслаждение; забава, потеха.
Зәвык өчен - ради удовольствия.
Берәүгә кабык, берәүгә зәвык - кому смерть, кому потеха.
4. (обычно в притяж. ф.) зәвыгында, зәүкында по-, в стиле, на манер.
Авыл зәвыгында киенү - одеваться по-деревенски.
Европа зәвыгында тегелгән пальто - пальто, сшитое в европейском стиле, по европейской моде.
Зәвык итү - развлекаться, забавляться.
Зәвыклы [зәwы̌қлы] - с хорошим вкусом; приятный.
Зәвыклы кешелер белән аралашу рәхәт - приятно общаться с людьми с хорошим вкусом.

Зәгыйфь [зәғиф] - слабый.
Бала зәгыйфь кулларын әнисенә сузды - ребёнок тянул свои слабые руки к матери.
Зәйтун [зәйтүн] - олива; оливковый.
Зәйтүн Испаниядә үсә - олива растёт в Испании.
Зәйтүн мае - оливковое масло.
Кибетләрдә зәйтүн мае хәзер күп сатыла - сейчас в магазинах продаётся много оливкового масла.
Зәйтүн җимеше - маслина.
Зәйтүн җимеше ашаганың бармы? - ел ли ты маслины?

Зат [за ̊т]
(сущ.)
1. после имён сущ. обозначает род, разряд предметов и не переводится.
Адәм заты - человек; люди.
Адәм заты юк (күренми) - нет никого, ни одного человека; ни души.
Ипи заты күрмәү - не видеть ни крошки хлеба.
Бу өйгә кадак заты кермәгән - в этом доме (строении) нет ни одного гвоздя.
2. (ирон.) человек, личность, лицо, особа, особь, персона.
Ниндидер таныш булмаган затлар күренә башлады - появились какие-то незнакомые личности.
Сезгә килгән нинди зат ул? - что за особа к вам приехала?
3.  род, племя, порода; происхождение.
Безнең затыбыз куркаклардан түгел - мы не из пугливых.
Затым белән Идел егете мин - по происхождению я волжанин.
Аты да юк, заты да юк - (погов.) ни имени, ни племени; без роду без племени.
Сыерыбыз яхшы заттан - корова наша хорошей породы.
4. свойство; качество.
Хакына карама, затына кара - не смотри на цену, смотри на качество.
Хакы нинди, заты шундый - (погов.) по цене и качество.
5. (грам.) лицо.
Зат категориясе - категория лица.
Зат белән төрләнү - изменение по лицам.
Өченче зат - третье лицо.
(прил.)
6. благородный, качественный, ценный, драгоценный. см. тж. Затлы.
Затрак тукыма алу -купить высококачественную ткань.
7. (грам.) личный.
Зат алмашлыгы - личное местоимение.
Фигыльләрдә зат кушымчасы - личное окончание глаголов.
Затлы [за ̊тлы] - роскошный, нарядный.
Әнисенең өстендә - затлы күлмәк. - на его маме - роскошное платье.
Заты да юк, Заты да булмый
1. нет ни души, никого нет.
2. нет ни капельки, ничего нет.
Заты калмасын 
1. чтоб духу не было; чтоб не осталось и следа.
2. уничтожь до единого, чтобы ничего не осталось.

Зарар [за ̊рар] - вред, ущерб.
Корткыч бөҗәкләр бакчага зарар китерәләр. - вредоносные насекомые причиняют вред саду.
Зарар китерергә - причинять вред.
Ураган бакчаларга күп зарар китерде. - ураган причинил много вреда садам.
Зарарлы [за ̊рарлы] -вредный.
Зарарлы матдәләр була күрмәсен! - вредные вещества, не дай Бог!
Зарар юк - не беда; ничего.
Зарар юк, мин үзем эшләрмен - ничего, я сам сделаю.

а ̊ ы̌ е̌ о̌ ө̌ қ ғ w ...
З
Завуч [завуч] - завуч.
Завуч класска керде - завуч вошёл в класс.
ЗАГС [загс] - загс.
Загста никахны теркиләр - в загсе регистрируют брак.
Заказ [заказ] - заказ.
Ул күлмәк тегәргә заказ бирде - она заказала сшить платье.
Заказчы [закаччы] - заказчик.
Заказчы акча түләмәгән - заказчик не уплатил деньги.

Закон бозарга - нарушить закон.
Закон бозган өчен штраф түләнә - за нарушение закона (за то, что нарушил закон)) платится штраф.
Закон бозу, законга каршы китү - нарушение закона.
Закон буенча - по закону; законно.
Закон буенча мондый эшләр штраф каралган - по закону за такие действия предусмотрен штраф.
Законга каршы - противозаконный.
Болай эшләү законга каршы була - так действовать - противозаконно.
Законлы [законлы] - законный.
Законлы никах белән тәбриклибез! - поздравляем с законным браком!
Закон чыгарырга - издавать закон.
Законнар күп чыга, ләкин һәрберсе дә үтәлми - законов издаётся много, но не все они (каждый из них) выполняются.

Заман [за ̊ман] - время; пора.
Безнең заман гаять катлаулы. - наше время очень сложное.
Замандаш [за ̊мандаш] - современник.
Шайгырьнең замандашлары очрашуга килгән - на встречу пришли современники поэта.
Заманча [за ̊ма́нча] - по-современному.
Аларның өйләре заманча бизәлгән. - их дома украшены по-современному.