Komenca Historio de Rusio en Esperanto.

[NikolaoDen]

Mi longe verkis artikolojn por Eo-Vikipedio laŭ historio de Rusio. Tre dolore, ke en Eo-Vikipedio ekzistas tre malmulte da artikolojn laŭ ĉi tia temo. Tial mi, kiel estonta bakalaŭro pri historio, decidis labori pri tio.

[NikolaoDen]

Kio, Ŝĉeko, Ĥorivo kaj Lybedj.
Kij — estas legenda princo de rusoj, unua princo kaj fondanto de Kievo kiel Urboŝtato.
Laŭ legendo el Komenca kroniko, Kio, liaj fratoj Ŝĉeko kaj Ĥorivo kaj ilia fratino Lybedj fondis urbon sur alta bordo de Dnepro kaj nomigis ĝin Kijev honoriginte Kion. Ankaŭ Kio estis fondanto de urbo Kijevec ĉe Danubo.
Imperiestro Konstantino la 7-a menciis alian nomon de Kievo — Sambato, konata ekde 5a jarcento kaj verŝajne havanta judan aŭ ĥazaran originon. Tial Kio ofte estas similigita kun ĥazara veziro Kuja. Laŭ esploroj, setlejo en tero de nuna Kievo ekzistis eĉ el 5a jarcento, kiam, verŝajne, vivis Kio.
Laŭ Komenca kroniko, Kio estis fondanto kaj unua princo de Kievo, komencanta novan dinastion, kiu, verŝajne, ekzistis ĝis 882 jaro. Similanta historio estas en Armenaj legendoj. Verŝajne ambaŭ versioj havas fonton en mitologio de Skitoj.
Laŭ Unua Novgoroda kroniko (UNK), Kio fondis Kievon je 854. Laŭ Jan Długosz Kio estis praulo de Askoldo kaj Diro, regantaj je 860/864 - 882. Se unuigi informon de UNK kaj version de Długosz, ni povas opinii, ke Kio estas patro aŭ avo de Askoldo kaj Dir.
Laŭ norenaj sagaoj urbo Kenugarðr (Kievo) fondis Kønmar. Pro etimologio de «Kenugarðr» (Boaturbo) kaj legendo pri Kio (li estis boatestro) ambaŭ legendoj estas similiĝantaj.
Prototipo de Kio povis vivi dum regado de Konstantino la Granda (laŭ unu olda kroniko Kievo estis fondita je 334 kaj Kio alvenis al Konstantinopolo post la bapto de Konstantino). Ankaŭ La Prototipo povas vivi dum regado de Justiniano la 1-a, kaj li povis esti soldula armeestro. Bizanciaj ĥronikoj nomigas nomon «Ĥilbudio, filo de Sambato». Ankaŭ estis bulgara princo Kuver (7a jarcento), kiu similas kun Kio. Laŭ ĥazara versio, Kio kaj liaj gefratoj estis hungaroj, servantaj al Ĥazario.

Gostomysł.
Gostomislo estis gentestro de novgorodanoj; verŝajne li estis grandprinco de Obodritoj, heredanto de Czedróg.
Laŭ ĥronikoj li estis gentestro de Novgorodo kaj antaŭulo de Rurik. Historiistoj identigas lin kun princo de Obodritoj, ankaŭ nomita Gostomysł. Laŭ ili, obodrita princo Gostomysl, post malvenko en milito kontraŭ Ludoviko la Germana je 844, eskapis al Novgorodo kie li regis ĝis 860. Kaj laŭ ilia versio, Rurik estis nepo de Gostomyslo, ĉar unu tribo de Obodritoj nomigas Varengoj (tiel en rusaj ĥronikoj oni nomigas tribon de Rurik).

Olego la Saĝa.
Laŭ Komenca kroniko li estis sampopolano de Rurik kaj lia bofrato. Post la morto de Rurik je 879, Olego iĝis regento de filo de Rurik Igor. Verŝajne li ankaŭ estas mago de princa armeo. Pro tio al li estis donita titolo «la Saĝa».
Laŭ KK: Je 882 Olego aneksis Smolenskon. Poste li murdis Höskuldron kaj Dyron kaj deklaris, ke Kievo estos ĉefurbo de Rusio. Dum sekvaj 25 jaroj li pligrandigis regnon. Je 898 hungaroj transloĝiĝante el Ĥazario al Hungario, estis apud Kievo.
Je 907 Olego komencis legendan rabatakon kontraŭ Bizanco. Laŭ kroniko, li ŝturmis urbon per ŝipoj kaj kontraktis pri komerco. Je 911 li sendis al Konstantinopolo ambasadon.
Je 912 li mortiĝis.
Laŭ UNK: Olego estis armeestro, sed ne princo dum regado de Igor. Igor murdis Höskuldron kaj Dyron kaj militas kun Bizanco. Li mortiĝis je 922 en Oldladogo aŭ en milita ekspedicio.
Laŭ Al-Masudi, post la 912 ŝiparo de rusoj komencis ekspedicion al Azerbajĝano. Dum reveno tra Ĥazario, rusa trupo batalis kontraŭ ĥazaria gvardio. Rusoj estis detruitaj. Verŝajne Olego estis estro de trupo.
Laŭ Lovmjanski Olego estis princo de Smolensk, kaj lia ligo kun Ruriko — estas tarda enskribo.
Laŭ Frize Olego havis filon, Olego la Moravia, kiu estis ekzilita el Rusio de Igor post la morto de Oleg.
Ankaŭ ekzistas versio, ke princino Olga, edzino de Igor, estis filino de Oleg.

Askoldo kaj Diro.
Laŭ Komenca kroniko Askoldo kaj Dir estis bojaroj de novgoroda princo Rjurik. Je 864 ili estis senditaj al Konstantinopolo. Ili stopiĝis en Kievo, liberinte ĝin de Ĥazario. Sed en ĉi-tia tempo Komenca kroniko diras ankaŭ, ke en Kievo regis ido de Kio.
Poste en Kroniko estis dirita, ke je 866 estis farita unua ekspedicio al Konstantinopolo (sed laŭ bizancaj kronikoj ĉi tiu ekspedicio okazis je 860).
Poste en Kroniko estis dirita, ke je 882 novgoroda princo Olego la Saĝa aneksiis Kievon kaj murdis Askoldon kaj Diron.
Laŭ Unua Novgoroda Kroniko Askoldo kaj Dir komencis regi je 860, ĝis alveno de Rjurik al Novgorod, kaj ili ne estas ligitaj kun Rjurik.
Laŭ Dua Pskova Kroniko de 15a jarcento, Askoldo, Dir kaj Rjurik alvenis al Rusio kune.
Laŭ Nikona kaj Joakima Kronikoj: parto de rjurika bojararo alvenis al Askoldo je 870, je 872 pereis filo de Askold dum milito kontraŭ apuddonaj bulgaroj, je 875 estis milito inter Askoldo kaj Rjurik kaj milito kontraŭ peĉenegoj. Ekspedicio de 860 kontraŭ Konstantinopolo, laŭ tiaj kronikoj, estis je 874-875.
Laŭ Jan Długosz Askoldo estis ido de Kio — fondanto de Kievo.
Origino de nomo de princo Dir estas diskutebla. La ĉefa versio estas norena: laŭ ĝi «Dir» devenas el «dyr» aŭ «djur» (besto). Aliversie lia nomo devenas el slavaj aŭ turkaj lingvoj.
Verŝajne Askold kaj Dir regis nekune. Laŭ Al-Masudi Dir regis post Olego la Saĝa, kaj estis murdita de Olego la 2-a (kiu estis ekzilita de sia kuzo Igor je 936). Laŭ tio, aŭtoro de Komenca kroniko unuigis novelon pri murdo de Askoldo, farita de Olego la 1-a, kun novelo pri murdo de Dir, farita de Olego la 2-a. Laŭ alia versio Dir regis antaŭ Askoldo.

Maldito.
Je 945 drevlanoj ribelis kontraŭ Igoro la 1-a kaj murdis lin. Ilia princo, Maldito, decidis edziĝi kun vidvino de Igor. Sed Olga kun armeo de Kievo atakis Korosten kaj pereis grandan kiomon de drevlanoj. Verŝajne Maldito ankaŭ estis murdita.
Laŭ versioj, Maldito estis patro de Maluŝa (patrino de Vladimiro) kaj Dobrynia (palatino de Novgorodo, armeestro de Vladimiro).

Jaropolko la 1-a.
Jaropolko la 1-a — estis Grandprinco de Kievo el 972 al 980. Li estis la plej aĝa filo de Svjatoslavo.
Naskiĝdato kaj patrino ne estas konataj. Unue Komenca kroniko mensciis lin je 968.
Je 970 lia patro, Grandprinco Svjatoslav, komencis militon kontraŭ Bizanca Imperio kaj enoficigis filon kiel Palatino de Kievo. Kiam je 972 Svjatoslavo pereis, li iĝis Grandprinco. Liaj fratoj, Olego kaj Vladimiro, regis kiel liaj palatinoj.
Li kontaktadis kun germana imperiestro Otto la 2-a kaj kun Papo. Laŭ ĥronikoj li simpatiis al kristanoj, verŝajne li estis sekreta kristano.
Je 977 komencis interna milito inter Jaropolko kaj liaj fratoj, princo de drevlanoj Olego kaj novgoroda princo Vladimiro. Jaropolko, pro persvadoj de Sveneldo, atakis drevlanan princlandon. Dum retreto, Olego pereis. Post la ekscio pri morto de Olego, Vladimiro elvenis al Svedio aŭ Baltio. Tiel Jaropolko iĝis grandprinco de tuta Kieva Regno.
Je 980 Vladimiro revenis. Komence li liberigis Novgorodon, poste aneksis Polockon, kaj venis al Kievo. Pro perfido Jaropolko estis murdita.
Laŭ Komenca kroniko Jaropolko estis mortita je 980, sed laŭ la plej antikvaj fontoj lia morto estis je 11-a de junio 978.
Jaropolko havis edzinon, kia post la lia morto naskis Svjatopolkon.

Svjatopolko la 1-a.
Svjatopolko la Malbeninda (ruse Святополк Владимирович, slavone Свѧтополкъ Владиміровичъ, beloruse Святаполк Уладзіміравіч, Sviatapolk Uladzimiravič, ukraine Святополк Володимирович)— estis princo de Turov kaj grandprinco de Kievo.
Laŭ Komenca kroniko li estis naskita de grekino, vidvino de grandprinco Jaropolko la 1-a. Kiam Vladimiro murdis Jaropolkon, grekino jam estis graveda. Sed Vladimiro ĉiam diris, ke Svjatopolko estas lia filo kaj donis al li palatintitolo en Turov. Li estis tria laŭ hierarĥio. Sed laŭ Unua Novgoroda kroniko kaj Thietmar von Merseburg li estis filo de Vladimiro kaj lia edzino «ĉeĥino».
Edzino de Svjatopolko estis filino de pola princo kaj reĝo Boleslao. Li edziĝis je 1013-1014 (poste malsukcesa ekspedicio de Boleslao) aŭ je 1008 laŭ Bruno von Querfurt.
Je fino de regado de Vladimiro li, lia edzino kaj lia konfesprenanto Reinbern estis arestita de patro. Kialo de aresto estis deziro de Vladimiro grandprincigi Borison; notindas, ke je sama tempo ribelis dua (laŭ UNK kvara) filo de grandprinco — Jaroslavo.
Post morto de Vladimiro, Svjatopolko — sola vladimirido, estinta en Kievo — Deklaris sin kiel Grandprinco. Dum unua jaro de lia regado estis murditaj Boriso, Glebo kaj Svjatoslavo. Rusaj kronikoj diras, ke murdojn organizis Svjatopolko. Sed laŭ Sagao pri Ejmundo rusa princo Jarislejfo (Jaroslavo) dum milito murdis princon Burislejfon (Borison). Lasta versio povas esti vera, se scii, ke Boriso kaj Glebo subtenis Svjatopolkon.
Je 1016 Jaroslavo aneksis Kievon kaj Svjatopolko eskapis al Pollando. Je 1018 li revenis kune kun Boleslao kaj reaneksis urbon. Sed poste li forpelis Boleslaon kaj lian armeon. Je 1019 Jaroslavo revenis kaj venkis militon. Estas tri versioj pri destino de Svjatopolko:
•   li eskapis kaj mortis en Pollando aŭ Ĉeĥio je 1019 (Laŭ KK)
•   li eskapis al peĉenegoj (Laŭ UNK)
•   li estis murdita laŭ deziro de Jaropolko post la milito (Laŭ Sagao pri Ejmundo)

[Wolliger Mensch]

Kio, Ŝĉeko, Ĥorivo kaj Lybedj.
Kij — estas legenda princo de rusoj, unua princo kaj fondanto de Kievo kiel Urboŝtato.
Laŭ legendo el Komenca kroniko, Kio, liaj fratoj Ŝĉeko

Ну вот у же с самого начала: так Kij или Kio? И потом, зачем заменять Kij на Kio, если последнее не соответствует этимону по форме (тогда уж Kijo, если с окончанием), а кроме того — совпадает с местоимением kio «что»? И получается в итоге у вас:
«По Первой Новгородской хронике, Что основал Киев в 854-м году».

[NikolaoDen]

Передача имёнъ есть основная проблема и одна изъ причинъ зачинанія сей темы.
Проблема не только съ Что, но и съ Высказываніемъ.