Polszczyzna od kuchni

[Pinia]

Tytuł wątku jest trochę przewrotny. Zwrot "od kuchni" oznacza przecież poznawanie tajników procesu produkcyjnego. A tu ma być przede wszystkim o ciekawostkach językowych związanych z naszymi tradycjami kulinarnymi.
Na początek żart kulinarno-językowy:

Flaki [фляки] Mimo makabrycznej nazwy to bardzo smaczna zupa przyrządzana na bulionie z flaków i żołądków wołowych, pikantna. Podobno to męskie danie, ale ja też je lubię. Jest pracochłonna, więc wolę ją zamawiać w restauracjach. 

O czymś nudnym [sztuce, filmie, przemówieniu] mówi się, że ciągnie się jak flaki z olejem.

[Pinia]

Czernina to tradycyjna w staropolskiej kuchni zawiesista zupa ze świeżej krwi wieprzowej, gęsiej lub kaczej, lekko kwaskowata, z podrobami, kawałeczkami mięsa oraz kluskami.
Czerninę podawano w dawnej Polsce jako znak odmowy starającemu się o rękę, stąd inna jej nazwa czarna polewka. Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" (Księga X, Warszawa 1983 r., s. 288) pisał:
   
Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę!
Że, mnie Jackowi czarną podali polewkę!

Na terenie Górnego Śląska zupa ta nazywana jest szwarcem, w północnej części województwa – regionie częstochowskim czerniną lub czarniną, a na Śląsku Cieszyńskim czarniną.

To zupa dla koneserów. Najlepsza jest z kaczej krwi. Uwielbiam czerninę. 

[Pinia]

Tatar, czyli befsztyk tatarski to potrawa przyrządzana z mielonego mięsa wołowego, jaj i przypraw, często w postaci tzw. pieprzu ziołowego. Mięso przeznaczone na befsztyk tatarski musi być chude, najlepiej nadaje się do tego polędwica lub ligawa.Według kanonów kulinarnych mięso na tatara nie powinno być mielone lecz skrobane drobno bardzo ostrym nożem

Potrawę spożywa się na surowo,  zazwyczaj z dodatkiem cebuli i/lub ogórka konserwowego. Często, przed wymieszaniem mięsa z jajkiem i resztą składników, polewa się je odrobiną oleju (np. z pestek winogron). Doprawia się najczęściej pieprzem, solą i maggi. Podaje się jako przystawkę.

Podobnie przyrządza się tatara z ryb, np. z łososia.



Ponoć tatar jako potrawa pojawił się w Polsce już w XIII wieku w czasie najazdów Tatarów. W 1241r. odbyła się bitwa pod Chmielnikiem. Po bitwie maruderzy tatarscy osiedlili się głównie w Krzyżanowicach. To oni mieli  spopularyzować sposób przetwarzania mięsa surowego. Tatar, jadąc na koniu, ugniatał pod siodłem mięso - głównie baraninę i tak powstał polski tatar. Ludność mieszkająca na Ponidziu podpatrzyła tę metodę.

[Pinia]

Kopytka nie mają nic wspólnego z kopytami [копыта]  To kluski. Swoją nazwę zawdzięczają chyba kształtowi.

Kopytka  ziemniaczane to popularny dodatek do wielu dań kuchni polskiej. Doskonale pasują do pieczonego lub gotowanego mięsa, ale dobre są również jako składnik dań na słodko.

[Pinia]

Chleba naszego powszedniego pełno jest we frazeologizmach:

żyje o chlebie i wodzie - odżywia się źle, jest biedny, żyje bardzo skromnie, w niedostatku
Chleb codzienny - źródło utrzymania, podstawa bytu.
Chleb eucharystii, Chleb Pański - komunia,
Chleb powszedni - codzienne jedzenie konieczne, by utrzymać się przy życiu; rzecz codzienna, zwykła, nic nadzwyczajnego.
Chleb proszony - żebranina.
Chleb święty - chleb Pański, komunia.
Chleb w zęby kłuje, gryzie - ktoś grymasi, jest niezadowolony, nienasycony.
Chleb z masłem, bułka z masłem - sprawa prosta, codzienna; zwykła rzecz; łatwa czynność.
Ciężki kawałek chleba - zarobki, środki utrzymania zdobyte z trudem, ciężką pracą.
Czarny chleb - trudne, przykre, smutne biedne życie; razowy chleb , pieczony z mąki z pełnego przemiału.
Daje na chleb - daje pieniądze na utrzymanie.
Dzieli się ostatnim kawałkiem chleba - dzieli się z kimś ostatkiem czegoś, np. pożywienia; wyrzeka się czegoś dla kogoś.
Dziękuje za chleb - dziękuje za służbę; rezygnuje z pracy.
Głodnemu chleb na myśli - ktoś mówi o tym , czego pragnie.
Idzie, jedzie, wyjeżdża za chlebem - emigruje, migruje w poszukiwaniu zarobku.
Jest bez chleba - nie ma pracy, nie ma środków do życia.
Kawałek chleba - utrzymanie.
Lekki chleb - łatwy sposób zarobkowania, lekka praca.
Łamie z kimś chleb - obcuje z kimś, jest w zażyłości.
Łaskawy chleb - utrzymywanie dawane z litości, życie na czyjś koszt, z czyjejś łaski.
Ma chleb w ręku, ma chleb zapewniony - ma zawód, pracę dającą utrzymanie.
Ma dobry, pewny, spokojny kawałek chleba - ma dobre utrzymanie, ma zapewniony byt.
Na swoim chlebie - na własnym utrzymaniu, bez cudzej pomocy.
Nie samym chlebem człowiek żyje - życie duchowe, kultura są równie ważne, jak sprawy codzienne.
Ofiara chleba i wina - eucharystia.
O suchym chlebie - biednie, źle się odżywiając; bez ciepłego, gotowanego jedzenia.
Potrzebuje jak chleba - bardzo potrzebuje.
Pozbawia chleba - pozbawia pracy, środków utrzymania.
Pójść na swój chleb - zacząć prowadzić samodzielne gospodarstwo, przejść na własne utrzymanie.
Pracuje, zarabia na kawałek chleba - pracuje, żeby zdobyć środki utrzymania.
Przyjmuje, wita chlebem i solą - przyjmuje gościnnie.
Suchy chleb - uboga strawa.
Suchy kawałek chleba - praca ciężka, w pocie czoła, a zarobek niewielki.
Traci chleb - traci zarobki.
Trzyma o chlebie i wodzie - karmi tylko po to, żeby ktoś przeżył.
Wsadza chleb do pieca - zaczyna robić coś ważnego.
Wysadza chleb z pieca - kończy coś ważnego, jakieś dzieło, jakiś etap pracy.
Zjadacz chleba - prostak, człowiek niekulturalny, nieobyty.
Z niejednego pieca chleb jadł - człowiek doświadczony.
Zwykły zjadacz chleba - człowiek przeciętny, niewyróżniający się; nieokreślony obywatel.

[Pinia]

Wielkanocne słodkie przysmaki

   Czy lubisz tańczyć mazurka?
   Zapytał Wojtka Grześ.
   A Wojtek:- Ja najbardziej
   Lubię mazurka jeść.
***
Wyszła z formy baba,
Wydęta jak bania.
Pewnie sobie szuka
nowego mieszkania.
***
Jestem baba wielkanocna,
Obcasiki zdarłam do cna,
Tak hulałam z mazurkami,
Tak krzesałam obcasami.
Mazureczki zawołam- potańczymy dookoła.

Hej, Mazurek wielkanocny
Ma przeróżne zwrotki,
Lecz sens zawsze ich jednaki
Słodki, słodki, słodki.
Z marcepanu, czekolady
Masy czy szarlotki
Jest mazurek ten przedziwny
Słodki, słodki, słodki.

[Donkey]

Czerninę podawano w dawnej Polsce jako znak odmowy starającemu się o rękę, stąd inna jej nazwa czarna polewka.

Ukraińskie dziewczyny w takich przypadkach wykorzystywały гарбуз (pol. dynia, ros. тыква)

Дівчина ж, якщо не хотіла виходити заміж за парубка, який прийшов свататися, могла винести йому на знак відмови гарбуза або макогін. Тоді хлопця ще довго дражнили: «А що, дістав гарбу­за?» або «Це той, який макогін облизав».

Тож щоб уникнути подіб­них кпинів, попередньо перед сватанням влаштовували «визнаванки». Або ж ішли свататися пізно ввечері, щоб ніхто того гарбуза не побачив.

Утім, гарбуз не завжди був атрибутом відмови. Якщо відмов­ляли батьки, то вони робили це більш м'я­ко, коректно: підно­сили сватам по ча­рочці і повертали при­несений ними хліб. Але, зрозуміло, у та­кому становищі все одно ніхто не хотів опинитися.

[Pinia]

Przypomniałeś mi, u nas też o odrzuceniu zalotów mówiono "dostać arbuza, harbuza"> teraz wiem skąd się wzięło to powiedzenie.

Arbuz, harbuz (po persku cherbuze, po turecku harpuz). Gdy zalotnikowi, starającemu się o rękę panny, chciano dać do zrozumienia odmowę (a zaloty odbywały się najczęściej pod jesień), podawano i częstowano go arbuzem. Stąd powstało wyrażenie: ,,dostać arbuza", czyli odprawę. Takie same znaczenie miała czarna polewka czyli czernina", lub wieniec z grochowin, zawieszony w izbie, gdzie nocował konkurent. Zwyczaj podawania arbuza pochodzi z Rusi, gdzie u ludu młodzianowi, przybywającemu ze swatem, niechętna dziewoja, na zakąskę po przyniesionej przez nich wódce, podaje nie bochen chleba, ale niby-to przez pomyłkę ,,harbuz". Aleks. Kremer powiada, że na Podolu arbuz kładzie się do bryczki kawalera, którego sobie panna nie życzy, stąd ,,harbuza dać", to samo znaczy co odmówić ręki. Krzysztof Kluk, botanik polski XVIII w., pisze o arbuzie jako owocu: ,,są białe i zielone, podługowate i okrągłe, obfite na Podolu i Ukrainie".

[Donkey]

Homonimy międzyjęzykowe


UA кавун PL arbuz RU арбуз


UA диня PL melon RU дыня


UA гарбуз PL dynia RU тыква

[Pinia]

To za Zygmuntem Glogerem http://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska
Korzystał z różnych starych źródeł. Być może wcześniej dynię nazywano harbuzem albo ją mylono. 

[Donkey]

To za Zygmuntem Glogerem http://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska
Korzystał z różnych starych źródeł. Być może wcześniej dynię nazywano harbuzem albo ją mylono. 

Nie chciałem powiedzieć, że w Twoim cytacie jest jakaś pomyłka!... po prostu ciekawie jest, jak różne owocy nazywają jednakowymi słowami

[Pinia]

Wiem, chciałam Ci przy okazji wskazać link do ciekawych materiałów. 

[Donkey]

Dziękuję! Encyklopedia z 4 tomów - bardzo imponujący zasięg, chyba nie mamy takiej dużej "staroukraińskiej"

[Pinia]

Tym bardziej się przyda, że nasze kultury się przenikały. Więc można szukać śladów i u Glogera. 

[Искандер]

Ot powidziecie mnie, czy kupaty — polskie danie, ale ne? I jeśli polskie, to z czym jego jeść autentycznej?

[Искандер]

Homonimy międzyjęzykowe


UA кавун PL arbuz RU арбуз


UA диня PL melon RU дыня


UA гарбуз PL dynia RU тыква

Не поверите - смоленское - гарбуз, гарбуз, гарбуз - кабачки тоже - гарбуз, только огурец обычно выделяется.

[Pinia]

czy kupaty — polskie danie

Nie ma w polskiej kuchni takiego dania. Znalazłam informację, że to gruzińskie kiełbaski.
http://georgiantaste.blogspot.com/2007/12/kupaty.html

[Искандер]

Значит я правильно сомневался, но слово-то какое - купаты. Могло получиться хорошее польское блюдо ведь.

[Pinia]

Ale jest za to ciasto - karpatka, które przypomina wyglądem góry [Karpaty] 

Smaczne. 

[Искандер]

ciasto - по руску тесто? То в словари лезть не хочеца.

[Pinia]

ciasto - по руску тесто 

[lehoslav]

ciasto - по руску тесто?

По-польски это и "материал" из муки и воды, и готовое блюдо, пирог.

[Искандер]

A czy jest(?) takie słowa jak wypieczenie ale sdoba?

[Donkey]

Homonimy międzyjęzykowe


UA кавун PL arbuz RU арбуз


UA диня PL melon RU дыня


UA гарбуз PL dynia RU тыква

Не поверите - смоленское - гарбуз, гарбуз, гарбуз - кабачки тоже - гарбуз, только огурец обычно выделяется.

И как же они их отличают, интересно. "Мне нравятся дыни, а арбузы совсем не люблю" -- как перевести на смоленский?

[Искандер]

Мне нравятся дыни, а арбузы совсем не люблю

З гарбузов люблю ты каторыя дыни, а зяленых дужа нявкушаю.