Главное меню
Мы солидарны с Украиной. Узнайте здесь, как можно поддержать Украину.

Беларуская мова

Автор Яўген, октября 8, 2006, 22:31

0 Пользователи и 1 гость просматривают эту тему.

Яўген

Тут обсуждается беларусский язык. Только лингвистика. Ибо в этом разделе уже есть прецедент перехода темы в жесточайший оффтопик и свары. Поэтому прошу модераторов безжалостно удалять сообщения, не связанные с темой, а их авторов - банить

Яўген

Беларуская мова

Беларуская мова - мова беларусаў і некаторых іншых прадстаўнікоў аўтахтоннага насельніцтва Ўсходняй Еўропы, а таксама часткі беларускай дыяспары, якая ідэнтыфікуе сябе з беларусамі. Генетычна адносіцца да ўсходняй групы славянскіх моў, разам з украінскай і расейскай.
Выкарыстоўваецца на тэрыторыі незалежнай дзяржавы Беларусь (афіцыйная назва – Рэспубліка Беларусь), а таксама суседніх дзяржаў - Літвы, Латвіі, Расейскай федэрацыі, Украіны, Польшчы. Агульная колькасць носьбітаў беларускай мовы ў яе стандартызаваных і дыялектных формах, разам з тымі, хто выкарыстоўвае змешаныя варыянты на беларускай аснове (т. зв. трасянку), прыблізна можна ацаніць у 8-9 мільёнаў. Згодна з апублікаванымі дадзенымі перапісу насельніцтва 1999 года ўсяго з 8,159,1 тыс. беларусаў у межах Рэспублікі Беларусь назвалі сваёй роднай мовай беларускую 85,6% (каля 7 млн.), і 41,3% - мовай, якой яны карыстаюцца дома. Акрамя таго, сваёй роднай мовай прызналі беларускую 67,1% з 395,7 тыс. палякаў, якія пражываюць у Беларусі, 57,6% з іх размаўляюць дома па-беларуску. Колькасць тых, хто размаўляе па-беларуску за межамі Беларусі ацэньваецца вельмі прыблізна. У асноўным гэта аўтахтоннае сельскае насельніцтва паўночнага ўсходу Польшчы (паводле розных ацэнак ад 150 да 250 тыс.), паўднёвага ўсходу Літвы (каля 150 тыс.), вобласці правінцыі Латгаліі ў Латвіі (каля 100 тыс.), поўдня Пскоўскай, заходніх раёнаў Смаленскай і Бранскай абласцей Расейскай Федэрацыі і прылеглых да Беларусі раёнаў Украіны (дакладныя дадзеныя адсутнічаюць). Цяжкасці пры вызначэнні колькасці носьбітаў беларускай мовы ў розных яе формах і варыянтах звязаныя з разыходжаннем навуковых крытэрыяў аднясення апошніх да беларускай мовы і суб'ектыўнай ацэнкай свайго маўлення ўласна карыстальнікамі названых варыянтаў (так, напрыклад, жыхары Літвы, якія выкарыстоўваюць у паўсядзённым жыцці т. зв. простую мову, не адносяць яе да беларускай мовы, хоць лінгвісты кваліфікуюць гэты ідыём як звычайнае дыялектнае маўленне, вельмі блізкае да арэальнай асновы беларускай літаратурнай мовы). Дыяспару складаюць перасяленцы з беларускіх земляў (у рамках былога СССР іх колькасць больш 1,5 млн., з іх у Расеі - каля 1 млн., ва Ўкраіне - каля 400 тыс., у Казахстане - 170 тыс., Латвіі - каля 60 тыс., Літве - 50 тыс., Эстоніі - 25 тыс. і г.д.), а таксама эмігранты на Захад (ЗША, Канада, Вялікабрытанія і іншыя краіны), агульная колькасць якіх ацэньваецца ў 3-3,5 млн. З іх, відаць, не больш за 15% у той ці іншай ступені карыстаюцца беларускай мовай.
Значныя міграцыі носьбітаў беларускай мовы назіраліся на працягу ўсёй гісторыі фармавання беларускага народа і нацыі. У 16 ст. яны былі звязаныя з прымусовым перасяленнем вялікіх масаў насельніцтва на ўсход у выніку ваенных паходаў кіраўнікоў Маскоўскага княства, а пазней - Расейскага царства на землі Вялікага Княства Літоўскага, у рамках якога носьбіты беларускай мовы складалі адну з асноўных моўных груп, а старабеларуская мова была афіцыйнай мовай дзяржавы. Міграцыі носьбітаў беларускай мовы на поўнач і ўсход еўрапейскай часткі Расеі, на землі Сібіры і Далёкага Ўсходу ў канцы 19- пачатку 20 ст. былі выкліканыя эканамічнымі прычынамі (недахоп зямлі ў Беларусі). Да гэтага часу захаваліся анклавы беларускамоўнага насельніцтва (асабліва ў раёнах Томска, Навасібірска, Іркуцка і інш.). Але там адсутнічае, за малым выключэннем, беларуская нацыянальная свядомасць. Сляды гэтых міграцый захаваліся ў назвах этнічных групаў тыпу літва, паны, могілі, будакі і пад. Паводле некаторых дадзеных у Сібір з 1896 па 1912 г. мігравалі больш за 700 тыс. чалавек. Найбольш значнае перамяшчэнне носьбітаў мовы на ўсход у час 1-й Сусветнай вайны было звязана з т. зв. бежанствам, калі большая частка насельніцтва заходніх беларускіх земляў прымусова ці пад уплывам расейскай прапаганды, якая малявала жахлівыя сцэны здзекаў з боку германскіх войскаў, вымушана была пакінуць родныя месцы і перасяліцца ў іншыя раёны Расейскай імперыі. Большасць з іх здолела вярнуцца дадому толькі к пачатку 20-х гадоў. Усходнія і цэнтральныя раёны Беларусі згубілі частку карэннага беларускамоўнага насельніцтва ў выніку сталінскіх рэпрэсіяў 30-х гадоў, калі былі фізічна знішчаныя ці высланыя па-за межы Беларусі дзесяткі тысячаў людзей. Пасля 2-й Сусветнай вайны, якая таксама сталася адным з чыннікаў агульнага змяншэння носьбітаў мовы ў выніку стратаў і перасоўвання часткі насельніцтва на Захад. Доўгія гады Беларусь была рэзервуарам працоўнай сілы для індустрыйнага й сельскагаспадарчага асваення ўсходніх земляў СССР, што прыводзіла да адрыву ад моўнага асяродка і русіфікацыі беларускамоўнага насельніцтва. Другім фактарам, што паўплываў на змянэнне колькасці носьбітаў беларускай мовы стала ўнутраная міграцыя -- перамячэнне значных масаў насельніцтва ў пасляваенны час з вёсак у гарады, што таксама вяло да русіфікацыі, а на этнічных беларускіх землях у Польшчы -- да паланізацыі, паколькі ў гарадах на той час прэстыжныя пасады ўжо былі занятыя некарэнным насельніцтвам.
Такім чынам, колькасць беларускамоўнага насельніцтва ў 20-м стагоддзі няўхільна скарачалася ў выніку фізічных стратаў носьбітаў мовы і іншамоўнай асіміляцыі. Гэтая тэндэнцыя захоўваецца і пасля развалу камунізму з прычыны стэрэатыпаў моўных паводзінаў і адсутнасці эфектыўнай падтрымкі беларускай мовы з боку дзяржавы.
Сучасная моўная сітуацыя характарызуецца функцянаваннем беларускай мовы ў яе літаратурнай (стандартнай) форме, у выглядзе народна-дыялектнага маўлення, розных варыянтаў гарадскога прастамоўя і мяшаных (крэалізаваных) варыянтаў маўлення на беларускай аснове. Гэта звязана з тым, што адначасова на той жа тэрыторыі ў якасці стандартнай мовы ў афіцыйнай, і часткова ў бытавой сферы, функцыянуе расейская мова. З генетычнага погляду тэрыторыя беларускай мовы дзеліцца на два вялікія дыялектныя масівы – паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні дыялекты. Акрамя таго, на поўдні моўнай тэрыторыі вылучаецца паласа архаічных палескіх гаворак (што ў рознай ступені ахопленыя ўкраінскімі і беларускімі моўнымі інавацыямі), якая ўтварае"буферную" зону. З арэльнага пункту гледжання тэрыторыя беларускай мовы падзяляецца на пяць зонаў, якія адлюстроўваюць вынікі пазнейшых інтэграцыйных працэсаў: усходнюю, заходнюю, паўднёва-ўсходнюю, паўночна-заходнюю і сярэднюю (цэнтральную). Істотным ёсць той факт, што дыялектны падзел і арэальны не супадаюць, паколькі яны адлюстроўваюць супрацьлеглыя кірункі развіцця мовы – яе дыялектную дыферэнцыяцыю й зонную інтэграцыю. Суадносна з гэтым арэльнай базай беларускай літаратурнай (стандартнай) мовы, паколькі апошняя склалася ў выніку кансалідацыі асноўных тэрытарыяльных утварэнняў, з'яўляюцца гаворкі паміж Вільняй і Менскам, г. зн. лакалізуецца ў межах т. зв. цэнтральнай зоны. Паводле вызначэння першага кадыфікатара новай літаратурнай (стандартнай) мовы Браніслава Тарашкевіча ў "Беларускай граматыцы для школ" (Вільня, 1918): "у аснове ляжыць найбольш характэрная і найбольш чыстая гаворка беларускай мовы, якая мае цвёрдае р і вялікае аканне (пад апошнім маецца на ўвазе пераход о, э > а ў ненаціскным становішчы). На працягу 20-га ст. назіралася паступовае пашырэнне народна-дыялектнай асновы стандартнае мовы і яе перасоўвання на паўднёвы ўсход, што знайшло адлюстраванне ў змене некаторых нормаў, найперш у фанетыцы й марфалогіі стандартнай мовы (напрыклад, у спрашчэнні правілаў перадачы на пісьме т. зв. якання – перахода е, ё > я ў першым складзе перад націскам; замене канчаткаў -ох, -ом на -ах, -ам у месным і давальным склонах множнага ліку назоўнікаў і інш.). Часткова гэта была выклікана перамяшчэннем цэнтра культурна-эканамічнага жыцця з Вільні (стары беларускі культурна-гістарычны цэнтр) у Менск, а часткова ўплывам палітычных фактараў (уключэннем частак этнічнай тэрыторыі ў розныя дзяржаўныя ўтварэнні, штучная арыентацыя на збліжэнне з расейскай мовай, якая выступала ў якасці асноўнага сродка "межнационального общения" ў рамках былога СССР і т. п.). Вынікам змены арэальнай базы сталася функцыянаванне двух варыянтаў пісьмовай стандартнай мовы: арыентаванага на старыя нормы (т. зв. клясычны варыянт, "тарашкевіца") і таго, што склаўся ў выніку згаданых вышэй працэсаў (афіцыйны варыянт, "чарнушэвіца" ці "наркамаўка").
Разыходжанне варыянтаў назіраецца пераважна ў правапісе (гл. ніжэй). На марфалагічным і, асабліва, на лексічным узроўнях назіраецца заўважная "дыфузія" варыянтаў. У сферы вуснага маўлення розніца ў варыянтах нязначная і звязаная з большым ці меншым уплывам расейскай мовы, якая працягвае быць адным з важнейшых ідыёмаў, што характарызуе сучасную моўную сітуацыю, асабліва ў гарадах. Узаемадзеянне дзвюх моўных сістэмаў (беларускай, якая рэпрэзентаваная ў народна-дыялектнай і прастамоўнай форме, і расейскай, якая мае выражэнне ва ўніфікаваным "каланіяльным" варыянце) часта вядзе да прадукавання мяшанай мовы на беларускай аснове ("трасянка"). Ступень крэалізацыі згаданага фенамена залежыць ад многіх суб'ектыўных і аб'ектыўных фактараў (умовы камунікацыі, узровень білінгвальнасці, сацыяльнае становішча ўдзельнікаў і г. д.) і выяўляецца на ўсіх моўных узроўнях, з якіх найбольш устойлівай застаецца беларуская фанетыка (цеканне/дзеканне, "цвёрдае" вымаўленне шыпячых і р, фрыкатыўнае г і пад.).
Арэальная база стандартнай мовы лакалізуецца на паўночным-захадзе беларускай моўнай тэрыторыі і ўключае частку сярэднебеларускіх гаворак, якія арганічна аб'ядноўваюць у сваёй структуры некаторыя асаблівасці двух асноўных беларускіх дыялектаў – паўночна-ўсходняга і паўднёва-заходняга. Сярод такіх рысаў трэба назваць поўнае аканне, пад якім разумеецца супадзенне галосных а, о, е ў ненаціскных складах у адным гуку а, што ўяўляе сабой пэўны кампраміс паміж няпоўным аканнем, што характэрна для асноўнага масіва паўднёва-заходняга дыялекта, дзе апошняе абмежавана оканнем у становішчы па-за націскам (напрыклад, сено, добро і пад.), і дысімілятыўным аканнем, характэрным для паўночна-ўсходняга дыялекта, у якім рэалізацыя поўнага акання у ненаціскным становішчы абмежаваная з'явай дысіміляцыі (г. зн. залежыць ад характару наступнага націскнога галоснага: въдa, але вады, вадзе, ваду; сціна, але сцяны, сцяне, сцяной). Своеасаблівым кампрамісам паміж двума асноўнымі дыялектамі ёсць наяўнасць цвёрдага р у стандартнай мове, у той час як на частцы тэрыторыі аднаго і другога дыялектаў захоўваецца супрацьпастаўленне р - р'. Іншыя асаблівасці аб'ядноўваюць арэальную базу стандартнай мовы і яго пісьмовага ідыёма (афіцыйны варыянт) з адным ці другім дыялектнымі масівамі. Паўночна-ўсходнімі асаблівасцямі пісьмовага стандарту ёсць: доўгія зычныя на месцы спалучэнняў "мяккі зубны + j" (соллю, смецце, сучча і пад.); кароткія канчаткі творнага склону адзіночнага ліку назоўнікаў з асновай на –а (сцяной, мяжой, зямлёй); канчатак -ы(-і) у назоўным склоне множнага ліку назоўнікаў (нажы, вокны, кавалі, жонкі, хусткі); канчатак прыметнікаў у месным склоне адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду -ым (аб маладым чалавеку, на цёмным небе); кароткія канчаткі роднага склону адзіночнага ліку прыметнікаў і займеннікаў жаночага роду (маладой дзеўкі, новай хаты, маёй маці); нясцягненыя канчаткі прыметнікаў жаночага і ніякага роду (новая хата, новае вядро. новую хату); другая асоба множнага ліку дзеясловаў загаднага ладу на -іце(-ыце) (ідзіце, глядзіце, бярыце) і інш. Найважнейшымі рысамі паўднёва-заходняга дыялекту ў стандартнай мове ёсць: формы 3-й асобы дзеясловаў 1-га спражэння без канцавога зычнага (ідзе, нясе, бярэ, кажа, меле, грэе), формы вінавальнага склону множнага ліку на -ы(-і) ў адушаўлёных назоўнікаў жаночага роду (падаіла каровы, пасе авечкі), формы на -я(ё) для наймення дзіцянятаў людзей і жывёлаў (дзіця, цяля(-ё), парася(-ё)) і некаторыя іншыя. Формы давальнага склону назоўнікаў мужчынскага склону множнага ліку з націскам на канчатку -ом (лясом, дамом, гарадом) і формы меснага склону таго ж тыпу назоўнікаў з націскным канчаткам -ох (у лясох, у гарадох), характэрныя пераважна для паўднёва-заходняга дыялекта, захаваліся толькі ў так званым клясычным варыянце стандартнай мовы. Разам з тым, можна вылучыць спецыфічныя з'явы, якія характарызуюць аснову пісьмовага стандарту, што не маюць адносіны да асноўнага дыялектнага падзелу, як, напрыклад, форма мужчынскага роду яблык (параўн. форму яблыка(-о) ніякага роду на большай частцы паўднёва-заходняга і паўночна-ўсходняга дыялектаў), ці дзеяслоў ёсць (пры есць, ест, е, ё ў асноўных дыялектных масівах), што сведчыць пра арэальны характар фармавання пісьмовага стандарту, у значнай ступені незалежнага ад асноўнага дыялектнага падзелу моўнай тэрыторыі. Характэрна, што арэалы названых з'яваў прымыкаюць да балцкай моўнай тэрыторыі.
Беларуская мова ў фанетычна-фаналагічным плане ёсць адной з найбольш акамадуючых славянскіх моваў. Калі пад акамадацыяй разумець узаемнае дапасаванне гукаў і іх спалучэнняў пры маўленні. Найбольш яскравая праява гэтай асаблівасці – з'ява дзекання і цекання, г. зн. з'яўленне афрыкатаў на месцы мяккіх д', т', пры гэтым мяккасць параджае "свісцячы" элемент, які ёсць своеасаблівым мастком, што аб'ядноўвае суседнія гукі ці прыводзіць да "згасання" гука ў становішчы перад паўзай (дзеці, цётка, ісці, стаяць). Тэндэнцыяй да акамадацыі ў гістарычным плане можа тлумачыцца і з'яўленне афрыкаты дж на месцы этымалагічнага спалучэння *dj (агароджа, хаджу), доўгія зычныя на месцы этымалагічных спалучэнняў з j (вяселле, свіння, вецце, сучча), з'яўленне пратэтычных гукаў в перад агубленымі галоснымі (вока, вуха, павук), а, і перад спалучэннем зычных (аржаны, ільняны), наяўнасць устаўных галосных паміж спалучэннямі зычных тыпу вл, бл, рн, бр і інш. у канцы словаў (журавель, карабель, дзёран, бабёр) і некаторыя іншыя з'явы. Утварэнне паўгалоснага ў на месцы этымалагічных л, в, у пасля галосных (воўк, доўгі, роў, трэба ўзяць, пайшла ў лес, заўтра) нагадвае больш ранні працэс утварэння паўгалоснага й (гай, вайна, зайграць, дый пайшоў), што таксама можа разглядацца ў якасці тэндэнцыі да акамадацыі (паралельная з'ява назіраецца ў нямецкай мове). Фаналагічная сістэма ўтрымлівае багатую карэляцыю зычных, якія супрацьпастаўляюцца паводле цвёрдасці / мяккасці, і ўключае 15 параў фанемаў /b-b', v-v', g-g', h-h', d-dz', z-z', k-k', l-l', m-m', n-n', p-p', s-s', t-c', f-f', x-x'/.
Як агульнае правіла (з невялікім выключэннем) можна адзначыць, што ў рамках слова і акцэнтных груп цвёрдыя зычныя спалучаюцца з цвёрдымі, а мяккія толькі з мяккімі. Гэта вядзе да таго, што ў маўленні значнасць акамадацыі яшчэ больш павялічваецца ў сувязі з актыўнасцю працэсаў рэгрэсіўнай асіміляцыі: сцяна [с'ц'ана], снег [с'н'ех], з ім [з'jiм], без яго [без' jагo], аддзел [адз':ел], рассцілаць [рас':ц'ілац']. Аднак у гісторыі мовы заўважны і адваротны працэс – выпадзенне з мяккаснай карэляцыі гукаў р, ж, ч, ш, дж, дз, ц. 13 пар зычных фанем утвараюць карэляцыю па глухасці/звонкасці: /b-p, b'-p', γ-x, γ'-x', g-k, g'-k', d-t, dz-c, dz'-c', dz-c, z-s, z'-s', z-s/. Па-за межамі гэтай карэляцыі ў беларускай мове застаюцца /v, v', f, f'/ у сувязі з тым, што /v, v'/ чаргуюцца з напаўгалосным /ŭ/: трава - у траве - траўка. Аднак у некаторых выпадках можна казаць пра азванчэнне /f/ > /v/ і наступным пераходзе ў /ŭ/, што адлюстравалася ў напісанні Аўганістан у класічным варыянце беларускай стандартнай мовы, што адпавядае вымаўленню імя ўласнага і ў афіцыйным варыянце (пішацца Афганістан). У беларускай мове дзейнічае агульнае правіла: у адным складзе могуць быць ці толькі звонкія, ці толькі глухія гукі, што таксама можна тлумачыць тэндэнцыяй да акамадацыі. Фанемы /l, l', m, m', n, n', r, j/ не ўтвараюць карэляцыйных пар па глухасці/ звонкасці і маюць тэндэнцыю ўжывацца ў непасрэдным суседстве з галоснымі. Шэрагу суседніх славянскіх і неславянскіх моў беларуская мова супрацьпастаўляецца наяўнасцю фрыкатыўнага гука г (гара, нага, гума). Выбухны g мае месца ў невялікай колькасці запазычанняў, напрыклад, ганак [ganak], якое запазычана з нямецкага Gang 'калідор, праход' праз польскае ganek, а таксама ў некаторых формах і экспрэсіўных славах: мазгі [мазg'і], гергятаць [g'ерg'атaц'].
У сістэме вакалізма найбольш выражаная з'ява – аканне/ яканне, г.зн. супадзенне ненаціскных галосных о, э, а ў адным гуку а, а таксама галосных о, е, а з папярэднім мяккім зычным ці j у гуку а (на пісьме – я) у першым складзе перад націскам: гoры - гарa; рэкі - ракa; пaра - паравoз; вёсны, веснавы - вяснa; ён - ягo, яйка - яeшня і пад. Гэта прыводзіць да таго, што ў націскным і ненаціскным становішчы набор галосных рэзка супрацьпастаўляецца ў колькасным плане, а ў асобных словах і іх формах назіраецца кантраст паміж націскнымі, з аднаго боку, і ненаціскнымі, з іншага, напрыклад: карoва, баравiк, каляiна, паляцeў, зялёная і пад.
Асноўныя асаблівасці фанетыка-фаналагічнай сістэмы беларускай мовы вельмі кантрастныя ў адносінах да многіх моў, якія ёсць крыніцамі запазычання. Асабліва гэта тычыцца запазычанняў з нямецкай мовы, у якой адсутнічае карэляцыя па мяккасці / цвёрдасці. У прыватнасці, наяўнасць у нямецкай аднаго т. зв. сярэднееўрапейскага l на фоне супрацьпастаўлення беларускіх л – л' пры значнай колькасці запазычанняў з германскіх моў (найперш з нямецкай і ідыш) стварыла пэўную арфаэпічную і правапісную праблему ў працэсе адаптацыі запазычанняў. Большасць старых запазычанняў, якія прыйшлі з Захаду і былі асіміляваныя, перадаюцца праз л', напрыклад: клямра (< ням. Klammer), бляха (< ст.-в.-ням. blech), люфт (< ням. Luft) і пад., што адлюстроўвае таксама польскае пасрэдніцтва. Нешматлікія выпадкі выкарыстання фанемы л для перадачы нямецкага l тлумачацца названымі абставінамі, параўн., напрыклад, лата жэрдка, якую прымацоўваюць да крокваў' (< польск. lata < с.-в.-ням. latte). З іншага боку, запазычанні з нямецкай пры пасрэдніцтве расейскай мовы даюць звычайна л (цвёрдае), у выніку ўзнікае канкурэнцыя формаў з л і л', якая адлюстравана ў двух варыянтах стандартнай мовы, напрыклад, кляса (< ням. Klasse) у класічным варыянце і клас у афіцыйным, што ў сваю чаргу стварае праблему прыняцця і непрыняцця т. зв. лякання. Падобная праблема ўзнікае і пры перадачы спалучэнняў з іншымі зычнымі, у першую чаргу з зубнымі д, т , і свісцячымі с, з (першыя звычайна ў абодвух варыянтах выступаюць у цвёрдым выглядзе, а для другіх ёсць актуальнай канкурэнцыя тыпу сыгнал ~ сігнал, сыстэма ~ сістэма, сэзон ~ сезон і пад.). З іншах асаблівасцей кантрастуюць намецкае выбухное g, якому звычайна адпавядае фрыкатыўнае беларускае γ, якое, у сваю чаргу, часта ўжываецца для перадачы нямецкага глухога h (параўн., напрыклад, гак < ням. Haken 'крук, бусак', гандаль < ням. Handel).
У марфалагічным плане беларуская мова адносіцца да мовай з моцна развітай флексійнай сістэмай, што прэзентуе паўночнаславянскі марфалагічны тып, і якая ў значнай ступені кантрастуе з адпаведным паўднёваславянскім тыпам, дзе назіраюцца аналітычныя тэндэнцыі. Сярод часцінаў мовы, якія адносяцца да знамянальных, два супрацьлеглыя полюсы ў марфалогіі ўтвараюць назоўнікі і дзеясловы, адносіны паміж якімі часта вызначаюцца паняццем кампенсаторнасці: чым болей развітыя іменныя часціны мовы, тым бядней дзеяслоўная частка, і наадварот. З гэтага пункту гледжання беларуская марфалогія дэманструе ўхіл у бок намінатыўнасці, паколькі асноўныя сінтаксічныя функцыі ў сказе сігналізуюцца іменнымі флексіямі, часта – у спалучэнні з прыназоўнікамі. У сістэме назоўніка сінтэз паказнікаў граматычных катэгорыяў ажыццяўляецца ў канчатках словаформаў, пры гэтым часта аднафанемны канчатак канцэнтруе ў сабе ўказанне на род, лік і склон, напрыклад: канчатак –у ў словаформе вясн-у сведчыць пра ідэнтыфікацыю згаданай формы з назоўнікам жаночага роду адзіночнага ліку ў вінавальным склоне. Паводле тыпаў канчаткаў назоўнікі падзяляюцца на тры скланенні, арыентаваныя на іх родавыя характарыстыкі, аднак поўнага супадзення з падзелам паводле роду не назіраецца. Найбольш шырокае марфалагічнае адзінства – т. зв. першае скланенне – утвараюць назоўнікі мужчынскага і ніякага роду з тыповымі для гэтых радоў паказнікамі (назоўны склон адзіночнага ліку – чыстая аснова на зычны для назоўнікаў мужчынскага роду і канчатак –o (-а), –ё (-е) для назоўнікаў ніякага роду). Варыянтнасць канчаткаў ва ўскосных склонах залежыць ад двух фактараў: ад мяккасці ці цвёрдасці зычнага асновы і націска. Найвялікшую разнастайнасць дэманструюць назоўнікі першага скланення ў месным склоне:тут акрамя цвёрдасці / мяккасці асновы і націска на характар канчатку ўплываюць гістарычныя фактары – асобны статус сярод цвёрдых зычных шыпячых ж, ш, ч, дж, а таксама р, ц, якія раней уваходзілі ў мяккасную карэляцыю (на свеце, у жыце, на кані, на вяселлі, але на ветры, на сонцы), а таксама заднеязычных г, к, х. У апошнім выпадку асабліва часта адбываецца ўзаемны ўплыў меснага і давальнага склонаў, які назіраецца і пры іншых асновах, напрыклад: мурог - на мурагу/ на мурозе; малако - у малаку/ у малацэ. У афіцыйным варыянце нарматыўнай граматыкі ў гэтым выпадку прымяняюць семантычны крытэр – назоўнікі з канкрэтным прадметным значэннем рэкамендуецца ўжываць з канчаткам -е (на снезе, на дасе), а назоўнікі, якія абазначаюць асобу, зканчаткам -у (аб унуку, пры пчаляру, пры Васілю, аб вучню). Але паколькі семантычныя крытэры дапускаюць элемент суб'ектывізма, то ў многіх выпадках варыянтнасць непазбежная. Яшчэ больш наглядны выпадак – выкарыстанне семантычнага крытэра для размежавання канчаткаў –а (-я) і –у (-ю) ў родным склоне адзіночнага ліку. Суіснаванне канчаткаў у гэтым выпадку часткова адлюстроўвае канкурэнцыю двух дыялектных масіваў у структуры стандартнай мовы: на паўдёвым захадзе пераважае канчатак –у (-ю), на паўночным усходзе – канчатак –а (-я), аднак у абодвух тыпах прысутнічаюць два тыпы канчаткаў, г. зн. варыянтнасць мае арганічны характар. Фактычна гэтыя марфалагічныя тыпы ў канкрэтным ужыванні імкнуцца да таго ці іншага лексіка-семантычнага поля: адзінкавасці (унікальнасці) і канкрэтнасці пазначаемага паняцця ці множнасці (сукупнасці) і абстрактнасці выказваемага паняцця. Спробы навязвання штучных правілаў нармалізацыі вядуць толькі да абсалютызацыі аднаго з варыянтаў, што ўяўляецца гвалтам над марфалагічнай сістэмай (параўн. у жывым вымаўленні: нашага народа - многа народу; на працягу года - год ад году; ліст клёна - стол з клёну). Да другога скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з тыповым для назоўнага склону адзіночнага ліку канчаткам –а (-я). Разнастайнасць канчаткаў у гэтым тыпе скланенняў назіраецца ў меншай ступені і звязана, як і ў першым скланенні, з якасцю зычнага асновы і націскам. Найбольш істотныя адрозненні адзначаныя ў давальным і месным склонах, якія фармальна супадаюць, дзе супрацьпастаўляюцца канчаткі –е (-э) і –і (ы): вясне, руцэ але зямлі, мяжы. Варыянтнасць у творным склоне (рукой/ рукою, працай/ працаю) адлюстроўвае ў пэўнай ступені двухдыялектнасць стандарту і выкарыстоўваецца ў ім для надання плаўнасці маўленню. У трэцім скланенні аб'яднаныя розныя назоўнікі жаночага роду з "нетыповай" для гэтага роду чыстай асновай на мяккі зычны ( частка з іх у назоўным склоне адзіночнага ліку страціла гэтую мяккасць). Іх склонавыя канчаткі ва ўскосных склонах амаль такія ж, як у назоўнікаў другога скланення з мяккай асновай і асновай на шыпячыя. Адрозненні адзначаны толькі ў творным склоне. дзе ў выніку ўзаемадзеяння зычнага асновы (за выключэннем губных зычных б, п, м, в, ф і зычнага р) з j у канчатку –jу ўзнікаюць у выніку фанетычнай акамадацыі доўгія зычныя, аднак пры гэтым згаданым зычным павінен папярэднічаць галосны (ценню, соллю, трэццю, печчу, мышшу, але косцю, чвэрцю). Некаторыя іншыя назоўнікі з "нетыповымі" для свайго роду канчаткамі ў назоўным склоне адзіночнага ліку (старшыня, мужчына, бацька, сведка, імя, парася, дзіця і падобныя) скланяюцца паводле змешанага скланення, пры гэтым назіраецца варыянтнасць, звязаная з супярэчнасцю формы і семантыкі, напрыклад у творным склоне адзіночнага ліку: старшынёй/ старшынём. У множным ліку назоўнікаў пэўная канфліктная сітуацыя, адлюстраваная ў супрацьпастаўленні двух стандартных варыянтаў і дыялектных адрозненняў, якія стаяць за імі, назіраецца адносна выкарыстання канчаткаў –оў (-ёў), -аў (-яў), -ей (-эй) і "нулявога" канчатка ў родным склоне (пячэй/печаў, саней/ саняў, радасцей/ радасцяў; школ/ школаў, азёр/ азёраў, слоў/ словаў, год/ гадоў, партызан/ партызанаў, цялят/ цялятаў). Спробы жорсткай рэгламентацыі выкарыстання названых канчаткаў сустракаюць супраціў у моўнай практыцы, звязаны часта з пурыстычнымі тэндэнцыямі (адпіхванне ад адпаведных расейскіх формаў). Пра канчаткі меснага склону множнага ліку –ох (-ёх) і –ах (-ях) як адлюстраванні зменаў у арэальнай базе афіцыйнага стандарту гаворка ішла вышэй.
У сістэме прыметнікаў трэба адзначыць амаль поўную адсутнасць у стандартнай мове кароткіх формаў. Прыметнікі, якія змяняюцца паводле займеннікавага скланення, дэманструюць адрознасць канчаткаў абодвух стандартных варыянтаў ў родным склоне адзіночнага ліку жаночага роду: -ай (-яй), -ой (-ёй) у афіцыйным варыянце і –ае (-яе), -ое (-ёе) у класічным варыянце (новай/ новае кнігі, дарагой/ дарагое матулі).
У сістэме займеннікаў трэба адзначыць j-авы пачатак у займеннікаў 3-й асобы, якія назіраецца ва ўсіх склонавых формах (ён, яна, яно, яны, яго, яе і г.д.), што перашкаджае з'яўленню прыстаўнога н- у спалучэнні з прыназоўнікамі (у яго, пры ім, параўн. рас. у него, при нём).
Выкарыстанне інавацыйных формаў прыналежных займеннікаў, утвораных ад асабовых займеннікаў 3-й асобы: ягоны, ейны, іхні і пад., якія ёсць характэрнымі паўночна-ўсходняму дыялектнаму масіву, падтрымліваецца пераважна класічным варыянтам стандартнай мовы. У марфалогіі дзеяслова асноўную ролю адыгрываюць асабовыя формы, рэпрэзентаваныя ў цяперашнім часе ў выглядзе двух спражэнняў, якія адрозніваюць паводле галосных асновы. Для першага спражэння характэрная галосная –е (-э, -а), а для другога -і (-ы), якія выступаюць не ва ўсіх словаформах. Асабовыя дзеясловы цяперашняга часу закончанага трывання маюць значэнне рэальнага будучага часу, а формы будучага часу ад дзеясловаў незакончанага трывання ўтвараюцца аналітычным шляхам пры дапамозе дзеяслова-звязкі быць: зраблю, але буду рабіць. Формы прошлага часу гістарычна ўзыходзяць да першага дзеепрыметніка ў складзе перфекту і змяняецца толькі па ліках, а ў адзіночным ліку – і па родах: чытаў, чытала, чыталі. Рэшткі плюсквамперфекту тыпу зрабіў быў іперфекту тыпу яго тут не быўшы 'яго тут не было' падтрымліваецца ў гутарковым маўленні дыялектным уплывам, які мае заходні і паўночна-заходні кірунак.
У кантрасце з іншымі мовамі найбольшую цікавасць уяўляе ўтварэнне параў паводле трывання. Граматычная катэгорыя трывання прадстаўлена толькі ў парах, якія ўзніклі ў выніку імперфектывацыі, г.з. утварэння формаў незакончанага трывання ад дзеясловаў закончанага трывання праз змену асновы слова, параўн. назваць - называць, рассыпаць – рассыпaць. Толькі ў гэтым выпадку можна казаць пра чыстае словазмяненне. У іншых выпадках часцей за ўсё гутарка вядзецца пра дадатковае лексічнае значэнне, што павінна разглядацца ў рамках словаўтварэння, параўн., напрыклад: пісаць - напісаць, рэзаць - рэзануць і пад. У сістэме дзеяслова найбольшы супраціў выклікае ўжыванне дзеепрыметных формаў, якія нехарактэрныя для гутарковай мовы. Нягледзячы на тэндэнцыю да ўсё большай кампрэсіі пры перадачы інфармацыі, чаму ў значнай ступені адпавядае ўжыванне дзеепрыметных формаў, нормы варыянтаў стандартнай мовы патрабуюць пазбягаць (класічны варыянт – поўнасцю, афіцыйны варыянт – з некаторымі абмежаваннямі) дзеепрыметнікаў з суфіксам -ўш (-ш-) тыпу прыехаўшы, засумаваўшы, не гаворачы ўжо пра дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану тыпу накіроўваючы, накіроўваемы, якія сустракаюцца толькі ў дзелавым стылі пад уплывам рускай мовы.
Спецыфіка сінтаксісу беларускай стандартнай мовы вызначаецца двума рознаскіраванымі фактарамі: па-першае, яго блізкасцю да народнай асновы, па-другое, значным уплывам сінтаксічных структураў суседніх славянскіх моў (расейскай і польскай), стандартныя формы якіх ужываліся і ўжываюцца зараз на тэрыторыі распаўсюджання беларускай мовы. Пры гэтым афіцыйны варыянт беларускага стандарту талерантна ўспрымае сінтаксічныя структуры, што прыйшлі з расейскай (а праз яе – з іншых еўрапейскіх моў), у той час як класічны варыянт арыентуецца на структуры, характэрныя для народнага маўлення ці для польскага стандарту, параўн., напрыклад, думаць пра жыццё і думаць аб жыцці (< рас. думать о жизни), дзякаваць брату (польск. dziękować bratu, рас. благодарить брата), ажаніцца з удавой (польск. ożenić się z wdową, рас. жениться на вдове), схадзіць па хлеб (рас. сходить за хлебом) і пад.
Як параўнальна маладая славянская літаратурная мова, што арыентаваная на народную аснову, беларускі стандарт ў лексічным плане з самага пачатку свайго развіцця адрозніваецца ліберальнай нормай, якая дазваляе шырокае выкарыстанне рэгіянальных лексем у якасці сінонімаў і стылістычных варыянтаў. Беларуская мова лакалізуецца ў цэнтры паўночнаславянскай тэрыторыі і мае значную колькасць агульных лексем — сярод якіх прысутнічаюць як архаізмы, так і занальныя інавацыі—, якія звязваюць яе з суседнімі мовамі. Архаізмы ўяўляюць сабой, паводле паходжання, праславянскія лексемы, а інавацыі – пераважна непасрэдныя запазычанні ці новыя словы, што ўзніклі на ўласнай глебе ў выніку тэрытарыяльных кантактаў. Сярод старых запазычанняў выяўляецца невялікая група балтызмаў, звязаная, як правіла, з пэўнымі сферамі народнага жыцця – земляробствам, апрацоўкай дрэва, будаўніцтвам (аруд 'загародка ў клеці', ёўня, асець памяшканне для сушэння снапоў', дойлід 'будаўнік', пуня 'памяшканне для сена'), а таксама з экспрэсіўнай сферай. Запазычанні з польскай мовы прадстаўлены двума пластамі лексікі – адным, больш старажытным, ужо даўно асіміляваным народнай мовай, з якой гэтыя словы трапілі ў стандартную (часта такім шляхам у беларускую мову траплялі шматлікія германізмы, напрыклад, з фіналлю -унак < польск. -unek < ням. -ung: гатунак < Gattung), ў другім, больш новым па часе, які захоўвае фанетычныя рысы мовы-крыніцы (нэндза, быдла, моц, сытуацыя і пад.). Колькасць апошніх у афіцыйным варыянце стандартнай мовы паступова скарачаецца, аднак у класічным варыянце яны захоўваюцца і ў выніку дыфузіі двух варыянтаў прысутнічаюць у той ці іншай форме ў маўленні і канкуруюць з запазычаннямі з расейскай мовы параўн. (улёткі/ лістоўкі, газэта/ газета, страйк/ забастоўка і пад.). Даволі шматлікія на пачатковым этапе фармавання стандартнай мовы русізмы паступова выцясняліся арыгінальнымі лексемамі, створанымі на ўласнай базе, аднак пачынаючы з 30-х гадоў ХХ стагоддзя з узмацненнем таталітарызму ў СССР і прымусовага збліжэння літаратурнай мовы з расейскай, натуральны ход развіцця быў парушаны, што прывяло да значнай насычанасці афіцыйнага варыянту літаратурнай мовы запазычаннямі з расейскай мовы, што ў сваю чаргу выклікала ўзмацненне пурыстычных тэндэнцыяў. Апошнія выяўляюцца і ў адносінах да інтэрнацыяналізмаў і запазычанняў з заходніх моў, якія часта трактуюцца як русізмы, паколькі расейская мова да нядаўняга часу была адзіным каналам іх пранікнення ў стандартную мову. Аднак у апошні час у выніку працэсаў глабалізацыі назіраецца і непасрэднае пранікненне ў мову, асабліва праз сродкі масавай інфармацыі, запазычанняў з англійскай мовы. Адзін з каналаў, па якім ажыццяўляецца пранікненне англіцызмаў – класічны стандартны варыянт мовы (т.зв. "эмігрантаўка"), якім карыстаецца некаторая частка заходняй беларускай дыяспары і які ўздзейнічае на жывую практыку выкарыстання мовы, асабліва праз замежнае радыё і незалежную прэсу.
Стандартныя варыянты беларускай мовы карыстаюцца зараз рускай графікай, якая ўзыходзіць да т. зв. грамадзянкі – рэфармаванай ў 18 стагоддзі паводле праекта беларуса Іллі Капіеўскага (Капіевіча) кірыліцы. У яе былі ўнесены дадатковыя знакі ў, ё і апостраф ('), які выконвае раздзяляльную функцыю. Для абазначэння спецыфічных беларускіх гукаў выкарыстоўваюцца дыграфы дз, дж. Паралельна з графікай, заснаванай на кірыліцы, доўгі час (зараз – рэдка ў класічным варыянце стандарту) ўжывалася графіка на лацінскай базе ў чэшскай мадыфікацыі (з дабаўленнем дыякрытыкаў для абазначэння шыпячых гукаў: č, š, ž, dž). З польскай графікі запазычаны літары ł (для абазначэння "цвёрдага" l) і мяккія ć, ś, ń, ź. На ранніх этапах фіксацыі беларускага маўлення выкарыстоўвалася арабскае (у пісьмовых помніках збеларушаных татараў) і габрэйскае пісьмо. Вядучым прынцыпам беларускай арфаграфіі з'яўляецца фанетычны з адступленнямі ў адносінах зычных гукаў у бок марфалагічнага: на пісьме ў афіцыйным варыянце стандарту не перадаецца аглушэнне і азванчэнне ў сярэдзіне і на канцы слоў; асіміляцыйная мяккасць, у адрозненне ад класічнага варыянта, таксама не адлюстроўваецца ў напісанні; не перадаюцца іншыя вынікі асіміляцыйных працэсаў (пясчаны [п'ашчаны], гарадскі [гарацкі], мыешся [мыес':а], матцы [мац:ы], загадчык [загач:ык] і пад.). У гэтых адносінах класічны варыянт стандарту больш паслядоўна праводзіць фанетычны прынцып арфаграфіі і адлюстроўвае на пісьме некаторыя з адзначаных вышэй працэсаў. Адэкватна адлюстроўвае жывыя фанетычныя працэсы "беларуская лацінка", якая прыстасавана да дакладнай перадачы народнага маўлення і выкарыстоўваецца ў некаторых выпадках для транскрыпцыі.
Кадыфікацыя беларускай літаратурнай мовы адбылася параўнальна нядаўна і была звязана з выданнем у Вільні ў 1918 г. (спачатку лацінкай, а потым – кірыліцай) "Беларускай граматыкі для школ" Браніслава Тарашкевіча, якая потым перавыдавалася не адзін раз. У згаданай граматыцы прысутнічаў раздзел "Правапіс", дзе былі выкладзены асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі, якія склаліся да таго часу ў моўнай практыцы (у першую чаргу ў выніку дзесяцігадовага выдання газеты "Наша Ніва"). Характэрна, што ў ім упершыню правілы напісання фармулююцца асобна для "сваіх" і "іншаземных" слоў, што адлюстроўвае праблемы, якія ўзнікаюць у мовах, што базуюцца на народнай аснове і маюць у якасці вядучага фанетычны прынцып пісьма. У далейшым праблема пашырэння дзеяння правілаў правапісу, прынятых для "сваіх" слоў, на словы іншаземнага паходжання стане адной з найважнейшых пры ўсіх арфаграфічных рэформах. Найбольш істотныя з гэтых праблемаў, а таксама праблемы графікі, абмяркоўваліся на міжнароднай Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі, якая адбылася ў 1926 г. у Менску. Найважнейшай з яе рэкамендацыяў трэба прызнаць спрашчэнне перадачы якання на пісьме толькі ў першым пераднаціскным складзе, што і было замацавана ў наступных праектах арфаграфічных рэформаў 1930-1933 гг.
Найбольш значнай арфаграфічнай рэформай была рэформа 1933 г., якой быў нададзены афіцыйны статус спецыяльнай Пастановай Савета Народных Камісараў БССР "Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу", прынятай 26 жніўня 1933 г. Для яе было характэрным тое, што з усіх прапановаў па ўпарадкаванні беларускага правапісу, якія прапаноўваліся ў розных праектах зменаў, былі прынятыя толькі тыя з іх, якія вялі да набліжэння беларускай арфаграфіі з расейскай, пра што недвухсэнсоўна было сказана ў прэамбуле пастановы ("з мэтай... поўнага падпарадкавання беларускага правапісу задачам выхавання працоўных мас ў духу пралетарскага інтэрнацыяналізма"). У сувязі з яўна выражаным палітычным характарам рэформы, якая ўкаранялася адміністрацыйнымі метадамі ў БССР, яна не была прынятая на астатняй беларускай моўнай тэрыторыі, што прывяло да разбурэння арфаграфічнага адзінства і паралельнага ўжывання старога (класічнага) і новага (афіцыйнага) варыянтаў стандартнай мовы, супрацьпастаўленне якіх захоўваецца і зараз. Некаторыя найбольш заідэалагізаваныя палажэнні гэтай пастановы (напрыклад, спецыяльны арфаграфічны статус слоў большэвік, комуна, соцыалізм, якія "не падпарадкоўваліся" правілу акання) былі адменены ці ўдакладнены Пастановай Савета Міністраў БССР "Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага правапісу" ад 11 траўня 1957 г.
У 90-я гады 20-га стагоддзя арфаграфічнай камісіяй Таварыства беларускай мовы была зроблена спроба "памірыць" абодва варыянты стандартнай мовы шляхам вяртання ў афіцыйны варыянт найбольш яскравай арф

Яўген

Класіфікацыя гукаў маўлення i яе прынцыпы *
§ 13. Галосныя і зычныя гукі
Ва ўсіх мовах свету ёсць галосныя і зычныя гукі — адна з універсаліяў чалавечай мовы. Гэтыя два тыпы гукаў розняцца між сабою паводле артыкуляцыі, акустыкі і функцыі.
Артыкуляцыйнае адрозненне: 1) галосныя — гукі свабоднага ўтварэння: выдыханы струмень паветра пры ўтварэнні галосных не сустракае на сваім шляху пэўнай перашкоды (параўн. вымаўленне гука [э]); зычныя — гукі несвабоднага ўтварэння: пры іх утварэнні паветраны струмень на сваім шляху пераадольвае пэўныя перашкоды ў адпаведным месцы маўленчага апарату (параўн. вымаўленне гукаў [д], [б]); 2) струмень паветра пры вымаўленні галосных слабы (яму не трэба пераадольваць перашкоды); зычных — моцны (каб пераадолець перашкоду). Нагадаем вымаўленне гукаў [э] і [д]. Асабліва выразнае адрозненне тут галосных гукаў і глухіх зычных гукаў, напрыклад [а] і [т]. Санорныя зычныя бліжэй стаяць да галосных; параўн.: [ў] і [у], [й] і [і].
Акустычна галосныя — танальныя гукі: шуму яны не маюць; зычныя гукі складаюцца з шуму і голасу або толькі з шуму (глухія зычныя).
Функцыйна галосныя і зычныя гукі выконваюць розную ролю ў складаўтварэнні: галосныя — складаўтваральныя (складовыя), зычныя — звычайна нескладовыя. Напрыклад, у слове стрыжань пяць зычных, але два галосныя, якія і ўтвараюць два склады: стры-жань.
Галосныя выступаюць як цэнтр, вяршыня складу, зычныя ж — далучаюцца да галосных, самастойна не ўтвараюць складу; недарэмна іх называюць кансанантамі (лац. cōnsono -'гучу разам, згодна'). Праўда, санорныя зычныя набліжаюцца да галосных: у некаторых мовах яны выступаюць як складаўтваральныя гукі. Да прыкладу ў чэшск.: srp — 'серп', vlk — 'воўк'.
§ 14. Галосныя гукі і прынцыпы іх класіфікацыі
Галосныя — гэта гукі (як мы ўжо ведаем) танальныя, складаўтваральныя, свабоднага ўтварэння, якія вымаўляюцца пры слабым струмені паветра.
Пры класіфікацыі галосных гукаў бяруцца пад увагу ж артыкуляцыйныя, так і акустычныя характарыстыкі. Асноўныя прынцыпы класіфікацыі галосных: I — ступень раскрыцця рота, II — артыкуляцыя языка, ІІІ — губная артыкуляцыя, IV — назальнасць, V — працягласць гукаў, VI — цэласнасць вымаўлення гука.
I. Паводле ступені раскрыцця рота пры вымаўленні галосныя бываюць: 1) шырокія — вымаўляюцца пры самым шырокім раскрыцці рота: [а], 2) — вузкія вымаўляюцца пры самым нязначным (вузкім) раскрыцці рота: [і], [ы], [у]; 3) сярэднія — вымаўляюцца пры сярэднім раскрыцці рота: [э], [о].
II. Удзелам языка пры вымаўленні галосных абумоўлены падзел іх на 1) гукі адпаведнага пад'ёму і 2) гукі адпаведнага раду.
Па ступені пад'ёму языка ў кірунку да паднябення (рух па вертыкалі: уверх-уніз) галосныя падзяляюцца на гукі: а) верхняга пад'ёму: [і], [ы], [у], якія вымаўляюцца пры самым высокім падыманні языка; б) сярэдняга пад'ёму: [э], [о] — пры сярэднім становішчы языка; в) ніжняга пад'ёму: [а] — пры самым нізкім становішчы языка.
Ад ступені падымання языка залежыць і ступень раскрыцця рота: пры ніжнім пад'ёме — самае шырокае раскрыццё; пры верхнім — самае вузкае, пры сярэднім пад'ёме — сярэдняе раскрыццё рота. Таму галосныя верхняга пад'ёму — гэта гукі вузкія, ніжняга — шырокія, сярэдняга пад'ёму — сярэднія.
Паводле руху языка па гарызанталі (уперад і назад) адрозніваюцца галосныя адпаведнага раду: а) пярэднія: [і], [э], яны вымаўляюцца пры прасоўванні языка ўперад; б) заднія: [у], [о] — пры руху языка назад; в) сярэднія: [ы], [а] — пры нейтральным, сярэднім становішчы языка. У некаторых мовах выразна адрозніваюцца толькі пярэднія і заднія галосныя. Галосныя пярэдняга і галосныя задняга раду адрозніваюцца між сабою па ступені прасоўвання языка ўперад і назад; з пярэдніх гук [э] і з задніх гук [о] набліжаюцца да сярэдніх, а самым пярэднім і самым заднім выступаюць (напрыклад, у беларускай мове) гукі [і] і [у]. Гэта выразна паказвае і трохкутнік галосных (паводле Л.У.Шчэрбы):

III. Губы таксама выконваюць важную ролю пры ўтварэнні некаторых галосных гукаў: 1) яны могуць выцягвацца ўперад і акругляцца, змяняючы форму рэзанатара; пры такой артыкуляцыі ўзнікаюць лабіялізаваныя галосныя: [о], [у]; 2) губы не прымаюць актыўнага ўдзелу ў вымаўленні (яны расцягнутыя і ненапружаныя); такія галосныя — нелабіялізаваныя: [а], [і], [ы], [э]. Лабіялізаваныя галосныя — гэта галосныя задняга раду, яны ніжэйшыя тонам за нелабіялізаваныя.
Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных адной мовы — больш спрошчаная, але схематычна яна больш выразная. Яе можна паказаць на прыкладзе беларускай мовы ў наступнай табліцы.

IV. Паводле назальнасці (фр. nasal — 'насавы') галосныя ў розных мовах падзяляюцца на насавыя, або назальныя, і неназальныя, або "чыстыя". Назальныя ўтвараюцца пры апушчаным мяккім паднябенні, калі струмень паветра праходзіць у поласць носа; такія гукі ўласцівыя, напрыклад, польскай і французскай мовам; польскія насавыя [õ] і [ẽ] абазначаюцца на пісьме асобнымі літарамі ą i ę: blędy [блẽды] — 'памылкі'; dąb [дõп] — 'дуб'.
Неназальныя ("чыстыя") ўтвараюцца пры паднятым мяккім паднябенні, калі паветра праходзіць толькі ў поласць рота. У беларускай, украінскай, рускай і іншых мовах галосныя неназальныя (ненасавыя).
V. Паводле працягласці галосныя бываюць доўгія і кароткія; іх супрацьпастаўленне служыць для адрознення слоў, напрыклад у чэшскай dráha — 'дарога' i drahá — 'дарагая', lože — (тэатравая) 'ложа' і lože — 'ложак'. Доўгія і кароткія галосныя ўласцівыя таксама лацінскай, англійскай, нямецкай і іншым мовам.
VI. Паводле цэласнасці, падзельнасці і непадзельнасці вымаўлення галосныя падзяляюцца на манафтонгі, дыфтонгі і трыфтонгі. Манафтонгі (грэц. monos — 'адзін' i phtongos — 'голас, гук') — гэта цэласныя паводле складу, аднагучныя гукі. Такія ўсе галосныя ў беларускай літаратурнай мове. Дыфтонг (грэц. diphtongos — 'двухгалосы') — складаны галосны, які мае два элементы, злітыя ў адзін склад непадзельнай артыкуляцыяй.
Адрозніваюць сапраўдныя і несапраўдныя дыфтонгі. У сапраўдных дыфтонгах абодва кампаненты раўнапраўныя ў межах склада. Сапраўдныя дыфтонгі — рэдкія ў мове, іх мае, напрыклад, латышская мова: me^ita [méita] — 'дачка'. У несапраўдных дыфтонгах (інакш — "слізкіх") адзін элемент ёсць вяршыняй складу, а другі (г.зв. глайд, або паўгалосны) толькі спадарожнічае яму. Такія несапраўдныя дыфтонгі маюць англійская, нямецкая, румынская і іншыя мовы. 3 улікам месца вяршыні складу (галоснага элемента) сярод несапраўдных адрозніваюць дыфтонгі: 1) спадальныя, у якіх складаўтваральным выступае першы элемент, напрыклад, у нямецкай мове [ае]: mein — 'мой', [ао]: Haus — 'дом', італ. voi — 'вы', іспан. auto — 'машына', чэшск. soud — 'суд'; 2) узыходныя — у іх словаўтваральны элемент — другі, напрыклад іспанск.: nuevo — 'новы', agua — 'вада', io — 'я'. Іх маюць і некаторыя гаворкі паўднёвай часткі Беларусі: лi^ес, хлі^еў, ку^онь.
Трыфтонг (грэц. triphtongos — 'трохгалосны') — складаны галосны, які мае ў сабе тры элементы, што ўтвараюць адзін склад. Фанетычная суцэльнасць трыфтонга вынікае з таго, што ўсе тры галосныя зліваюцца ў адно цэлае — склад. Напрыклад, англ. our [auэ]. Трыфтонг, як і дыфтонг, — аднафанемная адзінка. Працягласць вымаўлення іх амаль аднолькавая. Трыфтонгі ўласцівыя тым мовам, што і дыфтонгі. Найбольш вывучаныя трыфтонгі англійскай мовы, хоць і тут няма аднастайнасці ў дачыненні да таго, марфалагічна падзяляюцца трыфтонгі ці не. Напрыклад, не маюць такой марфалагічнай мяжы словы англійскай мовы firing, ture, але ў слове lure мяжа мажлівая.
§ 15. Зычныя гукі і прынцыпы іх класіфікацыі
Гэта гукі несвабоднага ўтварэння, з моцным струменем выдыханага паветра, звычайна нескладаўтваральныя. Пры іх класіфікацыі ўлічваюцца наступныя прынцыпы: I — палаталізацыя, II — танальнасць, III — месца ўтварэння, IV — спосаб утварэння, V — працягласць
I. Паводле наяўнасці ці адсутнасці палаталізацыі зычныя бываюць мяккія і цвёрдыя. Мяккія зычныя — гукі, якія, акрамя сваёй асноўнай артыкуляцыі, маюць і дадатковую — палаталізацыю, калі сярэдняя частка спінкі языка паднятая да цвёрдага паднябення (у выніку гэтага змяняецца форма ротавага рэзанатара і павышаецца тон і шум гука); гэтую дадатковую артыкуляцыю часам называюць ётавай артыкуляцыяй, або "і"-падобнай (падобнай да вымаўлення гукаў [j], ).
Гукі, якім уласцівая палаталізацыя, называюцца палаталізаванымі, або мяккімі (дакладней — памякчанымі). У беларускай мове непалаталізаваныя (толькі цвёрдыя) зычныя гукі [ж], [дж], [р], [ў], [ч], [ш]. А гук [j] — толькі мяккі (таму яго называюць палатальным), бо мяккасць — гэта яго асноўная артыкуляцыя. У рускай мове палатальныя гукі: [ч'], [ш':], [j'].
Цвёрдыя зычныя — гукі, пры вымаўленні якіх, акрамя асноўнай, ёсць дадатковая артыкуляцыя — велярызацыя: задняя частка спінкі языка падымаецца да мяккага паднябення (у выніку тон і шум рэзка зніжаюцца). Зычныя, якім уласцівая велярызацыя, называюцца цвёрдымі, або велярызаванымі.
У беларускай мове гукі [г], [g] [к], [х] як асноўную маюць такую артыкуляцыю, калі задняя спінка языка падымаецца да мяккага паднябення. Таму іх называюць велярнымі (адрозна ад тых, у якіх велярызацыя — дадатковая артыкуляцыя).
Некаторыя мовы маюць толькі асноўную артыкуляцыю пры вымаўленні зычных і не маюць дадатковай (нямецкая, англійская ды інш.). Беларускай мове (як і рускай, польскай ды інш.) уласцівая як палаталізацыя, так і велярызацыя. Цвёрдыя і мяккія зычныя складаюць пары.
Гэтая адрознасць вельмі наглядна выяўляецца пры вымаўленні гука [l] у нямецкай, англійскай, чэшскай і іншых мовах. У сучаснай беларускай літаратурнай мове пазычаныя словы з гэтым гукам перадаюцца па-рознаму: гальштук і клас, Фінляндыя і Грэнландыя.
II. Паводе танальнасці (ступені гучнасці) зычныя падзяляюцца на дзве групы: санорныя і шумныя. 1) Санорныя зычныя ўтвараюцца з перавагай голасу над шумам, акустычна яны больш блізкія да галосных. Гэтая блізкасць выяўляецца ў наступным: 1) санорныя не аглушаюцца на канцы слова і перад глухімі: школа і школ, школка, скварка, сумка; 2) глухія зычныя перад імі не азванчаюцца, а застаюцца нязменнымі, як і перад галоснымі: параўн.: [прын'óс вам] і [прын'асý], але [прын'óз бы]. У рускай мове на гэта выразна паказвае спалучэнне фанемы-прыстаўкі, а таксама прыназоўніка "с", якія не змяняюцца ў гук [з] перад санорнымі [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р], [р'], [j], [в], [в'], што перадаецца і на пісьме: словить, смывать, снова, срубить, [сj]есть, сварить; 3) санорныя не маюць сабе парных глухіх, напрыклад у беларускай мове. У рускай мове гукі [в] і [в'] аглушаюцца ў канцы слова і перад глухімі: [траф] і [трафка] — "трав" і "травка".
Санорныя (асабліва л, р) у некаторых мовах могуць выступаць як складаўтваральныя, напрыклад у чэшскай, славацкай, сербскай ды інш.: чэшск. vlk — "воўк", srp — "серп", чэшск. і слав. Srb — "серб", srdce — "сэрца".
Гукі [ў] і [й] належаць да паўгалосных, што выяўляецца і ў іх назве: ў — "у нескладовае", й — "і нескладовае".
2) Шумныя зычныя — гэта: а) гукі, які складаюцца з шуму і голасу з перавагай шуму — звонкія: [з], [д], [б] і г.д.; б) гукі, якія не маюць у сваім складзе голасу, а толькі шум — глухія: [с], [с'], [п], [п'], [ц], [ц'], [ч] ды інш.
III. Паводле месца ўтварэння (інакш — артыкуляцыі актыўнага органа маўлення) зычныя падзяляюцца на: 1) губныя, 2) язычныя, 3) увулярныя, 4) фарынгальныя, 5) гартанныя.
Губныя ўтвараюцца: а) шляхам збліжэння ніжняй губы з верхняй [б], [б'], [м], [м'] ды інш.; яны называюцца губна-губнымі, або білабіяльнымі (лац. bi(s) — 'двойчы' і labialis — 'губны'); б) пры збліжэнні ніжняй губы з верхнімі зубамі; яны называюцца губна-зубнымі, або лабія-дэнтальнымі (лац. labium — 'губа' i dentis — 'зуб'): [в], [в'], [ф], [ф'].
Язычныя ўтвараюцца пры актыўнай артыкуляцыі языка — яго адпаведнай часткі, у сувязі з чым іх падзяляюць на пярэднеязычныя, сярэднеязычныя і заднеязычныя.
Пярэднеязычныя ўтвараюцца збліжэннем або змыканнем пярэдняй часткі і кончыка языка з зубамі, зубамі і альвеоламі ці альвеоламі. Асабліва рухомы тут кончык языка, ён можа займаць рознае становішча ў адносінах да пасіўных органаў ротавай поласці — зубоў (верхніх і ніжніх), альвеолаў і паднябення. У звязку з гэтым пярэднеязычныя падзяляюцца на: а) дарсальныя (лац. dorsum — 'спіна'), яны ўтвараюцца апушчэннем кончыка языка да ніжніх зубоў, пярэдняя частка спінкі языка збліжаецца з зубамі і альвеоламі. Гэта, да прыкладу, гукі [д], [т], [з], [с] у беларускай і рускай мовах; б) апікальныя (лац. арех — 'кончык'); яны ўтвараюцца, калі кончык языка падымаецца разам з спінкай і збліжаецца з верхнімі зубамі або альвеоламі; такія англійскія [d], [t]; в) какумінальныя (лац. cacumen — 'вяршок'); утвараюцца яны, калі кончык языка загнуты ўверх, а пярэдняя частка спінкі языка трохі апушчаная, нібы ўвагнутая ўсярэдзіну; так утвараецца дрыготкі [р] у беларускай і рускай мовах.
Пры менш дакладнай класіфікацыі пярэднеязычныя падзяляюцца на зубныя (язык датыкаецца ці набліжаецца да зубоў: [д], [т], [л] ды інш.) і пярэднепаднябенныя (язык артыкулюе з паднябеннем): [ж], [ш], [ч], [р] ды інш.
Сярэднеязычныя ўтвараюцца збліжэннем сярэдняй часткі языка з цвёрдым паднябеннем; такім у беларускай і рускай мовах ёсць гук [j]. Шмат сярэднеязычных у польскай мове; яны абазначаюццалітарамі ć, ś, ź, dź, j: środa (серада), źnik (знік), żyć (жыць), gdzie (дзе), jusz (ужо). 3 улікам пасіўнага маўленчага органа — паднябення (цвёрдага) іх называюць сярэднепаднябеннымі, або палатальнымі (лац. palatum — 'паднябенне').
Заднеязычныя вымаўляюцца пры збліжэнні або змыканні задняй часткі спінкі языка з мяккім паднябеннем; паводле пасіўнага органа іх называюць заднепаднябеннымі, або велярнымі, гэта гукі [г], [к], [х], [g] (гýсі, кóмін, хýстка, гáнак).
Увулярныя (лац. uvula — 'язычок') утвараюцца збліжэннем мяккага паднябення і язычка з задняй часткай языка; іх называюць яшчэ язычковымі, напрыклад нямецк. [х] (Ach-Laut) у словах ach, Bach ды інш. Да ўвулярных належыць і картавы французскі і нямецкі гук [р] (у транскрыпцыі абазначаецца [R]: triste, Garten. А скарочана (больш проста) увулярнымі называюць зычныя гукі, якія "характарызуюцца актыўнай артыкуляцыяй язычка — увулы" (Паводле "ЛЭС", 479).
Фарынгальныя (грэц. pharynx, pharungos — 'глотка') утвараюцца пры збліжэнні задняй сценкі глоткі з коранем языка. Сюды належыць гук [h] у нямецкай і ўкраінскай мовах: Hand [h]and, гук [h]ук. Фарынгальныя зычныя называюць яшчэ і глоткавымі (ад слова "глотка").
Гартанныя зычныя — гэта гукі, якія ўтвараюцца ў гартані пры змыканні ці збліжэнні галасавых звязак. Іх называюць яшчэ ларытальнымі (грэц. larynx — 'гартань'). Гэта — "выбухны прыгук", ён сустракаецца перад пачатковымі галоснымі ў нямецкай мове ['а]rbeiten, ['о]bst.
IV. Паводле спосабу ўтварэння зычныя бываюць: а) змычна-выбухныя, б) шчылінна-працяжныя, в) змычна-шчылінныя (злітыя, афрыкаты); г) змычна-праходныя, д) вібранты.
Пры характарыстыцы зычных паводле спосабу ўтварэння ўлічваецца як іх артыкуляцыйная адметнасць (змыканне органаў маўлення ці набліжэнне іх адзін да аднаго, утвараючы шчыліну), так і акустычная (слыхавое ўражанне).
Змычна-выбухныя ўтвараюцца пры поўным змыканні органаў маўлення і імгненным разрыве змычкі, у выніку чаго ўзнікае выбух. Гэта белар. [б], [б'], [д], [т] ды пад., польск. , [b'], [d], [t], [g], нямецк. і англ. [g], [t] ды інш. Гэтыя гукі называюцца імгненнымі, бо размыкаюцца органы маўлення імгненна, гук нельга працягнуць (узнікне некалькі гукаў, а не адзін).
Шчылінна-працяжныя гукі ўтвараюцца пры набліжэнні актыўнага органа маўлення да пасіўнага; праз утвораную імі шчыліну праходзіць паветра, трэцца аб яе сценкі; гэтыя гукі можна працяжна вымавіць, таму іх называюць працяжнымі (у адрозненне ад імгненных), а таксама фрыкатыўнымі (лац. fricare — 'церці'). Гэта гукі [в], [в'], [ф], [ф'], [з], [з'], [j] ды інш.
Змычна-шчылінныя гукі (інакш: афрыкаты < лац. affricata — 'прыцёртая') утвараюцца складанай артыкуляцыяй: спачатку органы маўлення змыкаюцца, а затым плаўна размыкаюцца, утвараючы шчыліну, праз якую праходзіць выдыханае паветра, тручыся аб яе сценкі. Гэтыя складанай артыкуляцыі гукі маюць змычную пачатковую фазу (экскурсію) і шчылінную канцавую фазу (рэкурсію); яны складаюцца з двух гукаў, злітых у адзін, на што паказвае і літарнае абазначэнне некаторых з іх у беларускай, польскай і іншых мовах: белар. дзень, хаджу, польск. dzień, ням. Deutsch.
Аднак гэтыя злітыя гукі маюць артыкуляцыю аднаго гука, а не двух. Афрыкаты — гукі беларускай мовы [дз], [дз'], [дж], [ц], [ц'], [ч], рускай [ц] і [ч] і іх маўленчыя звонкія варыянты [дз], [дж], яку словах отец был (оте[дз]был), дочь была (до[дж']была); польскай [dz], [dź], [с], [ć], [dż], [cz], нямецкай [ts], [tsch].
Змычна-праходныя зычныя — гукі, пры ўтварэнні якіх адны органы маўлення змыкаюцца, а іншыя ўтвараюць праход для струменю паветра; выдыханае паветра можа разрываць змыканыя органы і праходзіць у поласць носа, як пры вымаўленні гукаў [м], [м'], [н], [н'], або не разрываць іх, свабодна праходзячы па баках языка, як пры ўтварэнні гукаў [л], [л']. У адпаведнасці з артыкуляцыяй гэтыя гукі называюцца насавымі, або назальнымі (лац. nazalis — 'насавы') ці бакавымі, або латэральнымі (лац. lateralis — 'бакавы'). Латэральныя (бакавыя) называюць таксама ротавымі (утвараюцца ў поласці рота, а не носа).
Вібранты (лац. vibrans, vibrantis — 'дрыготкі') — зычныя гукі, якія ўзнікаюць як вынік вібрацыі артыкуляцыйнага органа (пярэдняй часткі спінкі языка або увулы (язычка). Да вібрантаў належаць белар., руск. [р], нямецк. [r], а таксама увулярны франц. [R].
V. Зычныя гукі ў некаторых мовах падзяляюцца яшчэ на доўгія (падоўжаныя) і кароткія (непадоўжаныя). Падоўжанасць і непадоўжанасць гука выконвае тут сэнсаадрознівальную функцыю. Напрыклад, у фінскай мове: palo — 'пажар' i pallo ра[l:]о — 'шар, мяч', іспанскія: fero — 'дзікі' i ferro — fe[r:]о — 'жалеза'. Балгарскай, польскай, чэшскай, нямецкай ды іншым мовам супрацьпастаўленне зычных па працягласці-непрацягласці неўласцівае. У беларускай мове паводле артыкуляцыі і акустычна амаль усе зычныя могуць быць непадоўжаныя і падоўжаныя; гэтая іх якасць можа служыць для адрознення слоў і іх формаў: [ж]аць і [ж:]аць (жаць і зжаць), вара[н']ё і вара[н':]ё (варанё і вараннё).

Vesle Anne

Вроде как учебник белорусского
Яўген, посмотрите пожалуйста. Хотелось бы услышать ваше мнение :)
Rhaid achub ar bob cyfle i hybu Cymreigrwydd :)
Capoeira e bom para mim, Capoeira e bom pra voce, Capoeira e bom ai ai ai, nao sei porque
"Православные сами по себе - экстремальная и малочисленная группа" (с) Даниэль

Яўген

Цитата: Vesle Anne от октября  9, 2006, 18:48
Вроде как учебник белорусского
Яўген, посмотрите пожалуйста. Хотелось бы услышать ваше мнение :)
Это самоучитель, написанный в т. н. классическом языковом стандарте. Для начала изучения языка неплохо.

Vesle Anne

Яўгене, дзякуй за помач :) Буду читать :)
Rhaid achub ar bob cyfle i hybu Cymreigrwydd :)
Capoeira e bom para mim, Capoeira e bom pra voce, Capoeira e bom ai ai ai, nao sei porque
"Православные сами по себе - экстремальная и малочисленная группа" (с) Даниэль

Ревета

Яўген, може це не в тему мови, але... Хто є автором цього вірша? Якщо знаєш. По кілька разів слухаю у записі Песняров.


ЦитироватьЯ буду маліцца і сэрцам і думамі,
Расьпятаю буду маліцца душой,
Каб чорныя долі зь мяцеліцаў шумамі
Ўжо больш не шалелі над роднай зямлёй.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, усясьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.

Я буду маліцца да яснага сонейка:
Няшчасных, зімовых саграваць сірацін.
Прыветна, паўз гуляючы гонейках
Часьцей заглядаці да цёмных хацін.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, усясьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.

Я буду маліцца і сэрцам і думамі,
Расьпятаю буду маліцца душой,
Каб чорныя долі зь мяцеліцаў шумамі
Ня вылі над роднай зямлёй, над табой.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, уся сьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.

Яўген

Цитата: Ревета от октября 13, 2006, 22:00
Яўген, може це не в тему мови, але... Хто є автором цього вірша? Якщо знаєш. По кілька разів слухаю у записі Песняров.


ЦитироватьЯ буду маліцца і сэрцам і думамі,
Расьпятаю буду маліцца душой,
Каб чорныя долі зь мяцеліцаў шумамі
Ўжо больш не шалелі над роднай зямлёй.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, усясьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.

Я буду маліцца да яснага сонейка:
Няшчасных, зімовых саграваць сірацін.
Прыветна, паўз гуляючы гонейках
Часьцей заглядаці да цёмных хацін.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, усясьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.

Я буду маліцца і сэрцам і думамі,
Расьпятаю буду маліцца душой,
Каб чорныя долі зь мяцеліцаў шумамі
Ня вылі над роднай зямлёй, над табой.

Малюся я небу, зямлі, прастору.
Магутнаму Богу, уся сьвету малюсь.
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі.
Янка Купала. Сапраўднае імя - Іван Дамінікавіч Луцэвіч.

Ревета

Цитата: "Яўген" от
Янка Купала. Сапраўднае імя - Іван Дамінікавіч Луцэвіч.
Дякую.
Маю збірку Купали білоруською (купив ще в 1980-му), але там цього вірша нема. Вірш чудовий. Справжній національний гімн!

До речі, справжнє ім'я я знаю, бо вчив білоруську літературу в університеті.

До речі, знайшов ще один підручник білоруської:
http://belsoch.exe.by/learn_bel.shtml

Яўген

Цитата: Ревета от октября 13, 2006, 22:55
Цитата: "Яўген" от
Янка Купала. Сапраўднае імя - Іван Дамінікавіч Луцэвіч.
Дякую.
Маю збірку Купали білоруською (купив ще в 1980-му), але там цього вірша нема. Вірш чудовий. Справжній національний гімн!

До речі, справжнє ім'я я знаю, бо вчив білоруську літературу в університеті.

До речі, знайшов ще один підручник білоруської:
http://belsoch.exe.by/learn_bel.shtml
Это тот же, на который ссылалась Vesle Anne.

Vesle Anne

Яўген, у меня вопрос. Вот я прочитала тот самоучитель. Некоторое представление о грамматике у меня есть. Но как быть с лексикой? :)
Rhaid achub ar bob cyfle i hybu Cymreigrwydd :)
Capoeira e bom para mim, Capoeira e bom pra voce, Capoeira e bom ai ai ai, nao sei porque
"Православные сами по себе - экстремальная и малочисленная группа" (с) Даниэль

Lad

Яўген, выспасылкі давайце адкуль бярэце. Гэта будзе больш карэктна

Яўген

Цитата: Lad от октября 29, 2006, 10:52
Яўген, вы спасылкі давайце адкуль бярэце. Гэта будзе больш карэктна
Што да апошняга пададзенага артыкула, дык гэта ўрывак з кнігі праф. Паўла Сцяцко "Ўводзіны ў мовазнаўства". Той урывак ё на Беларускай Палічцы. Дый пошукам праз Ґуґл карыстаюцца ці не ўсе.

Lad

Беларуская мова - мова беларусаў і некаторых іншых прадстаўнікоў аўтахтоннага насельніцтва Ўсходняй Еўропы, а таксама часткі беларускай дыяспары, якая ідэнтыфікуе сябе з беларусамі. Генетычна адносіцца да ўсходняй групы славянскіх моў, разам з украінскай і расейскай.

Гэта, на маю думку, хутчэй адсюль і да Сцяцка ніякіх адносін не мае:
http://languages.miensk.com/Lang_Eu_As_Af/Indoeuropean/Belarusian/bel.htm

Яўген

Цитата: Lad от октября 30, 2006, 07:07
Беларуская мова - мова беларусаў і некаторых іншых прадстаўнікоў аўтахтоннага насельніцтва Ўсходняй Еўропы, а таксама часткі беларускай дыяспары, якая ідэнтыфікуе сябе з беларусамі. Генетычна адносіцца да ўсходняй групы славянскіх моў, разам з украінскай і расейскай.

Гэта, на маю думку, хутчэй адсюль і да Сцяцка ніякіх адносін не мае:
http://languages.miensk.com/Lang_Eu_As_Af/Indoeuropean/Belarusian/bel.htm
Чытайце, што я пішу, шаноўны. Я меў на ўвазе апошні артыкул. :D

Яўген

А першы артыкул - тэбээмаўскі.

Яўген

А першы - тэбээмаўскі.

Cocpucm

Скажите, пожалуйста, различается ли в белорусском языке звучание [ц], происходящего из [т'] и [ц] из [k] по второй палатализации.
В частности различается ли в белорусском (разумеется, при наличии этих слов в языке) произношение следующих слов:
1) "тех" (род.п., мн. ч. от "тот") — "цех"
2) "тел" (род.п., мн.ч. от "тело") — "цел" (краткая форма, м.р., им.п.)
"de omnibus dubitandum" (c) F.W. Nietzsche

Lad

Яўген, лады !! :) Бывае, прабачаюся.

Lad

Скажите, пожалуйста, различается ли в белорусском языке звучание [ц], происходящего из [т'] и [ц] из [k] по второй палатализации.

1) Мягкое [т'] стало [ц'] ----- ціха
2) [k] стало [ц] ---- чарніцы, на рацэ

Міхал

Няўжо акром саміх беларусаў, беларуская нікога не цікавіць ? Паўтары месяцы маўчаньня ?

www3

Цитата: Міхал от декабря 16, 2006, 19:04
Няўжо акром саміх беларусаў, беларуская нікога не цікавіць ? Паўтары месяцы маўчаньня ?
Добре, що вона цікавить ХОЧА б їх.(та й те - сумнівно)

Міхал

Маеш рацыю. Стрэць беларускамоўнага беларуса (цяпер гэта ўспрымаецца як нейкі вынятак з правілаў) ўсё цяжэй.

andrewsiak

Цитата: Cocpucm от ноября  3, 2006, 14:09
Скажите, пожалуйста, различается ли в белорусском языке звучание [ц], происходящего из [т'] и [ц] из [k] по второй палатализации.
В частности различается ли в белорусском (разумеется, при наличии этих слов в языке) произношение следующих слов:
1) "тех" (род.п., мн. ч. от "тот") — "цех"
2) "тел" (род.п., мн.ч. от "тело") — "цел" (краткая форма, м.р., им.п.)
блр. "цел" (от "цела") - "цэлы" ("цэлая, цэлае").
той ще ся не вродив, щоб усім догодив.

Міхал

Ці не адзіны я беларускамоўны на лінгўафоруме ?